نام کتاب: اصلاح الگوی مصرف از نگاه اسلام

نویسندگان: حجج اسلام دکتر جواد ایروانی، علی جلائیان اکبرنیا، داود حیدری،

رضا وطن دوست، دکتر سیدجعفر علوی، دکتر محمد امامی

=

ویراستار علمی و ادبی: علی جلائیان اکبرنیا

طراح جلد: جواد سعیدی

=

چاپ اوّل: مهر 1389

شمارگان: 1000 نسخه

قیمت: 70000 ریال

=

مدیر اجرایی پژوهش و ناظر چاپ: علی اصغریار

حروفچینی و صفحه آرایی: واحد نشر دانشگاه علوم اسلامی رضوی

چاپ و صحافی: مؤسسة فرهنگی قدس

=

مرکز توزیع

مشهد مقدس: حرم مطهر، انتشارات دانشگاه علوم اسلامی رضوی

صندوق پستی: 1193- 91735 تلفن و دورنگار: 2236817-0511

www.razavi.ac.ir

حق چاپ محفوظ است

ص: 2

فهرست مطالب

سخن ناشر. 9

بخش اوّل: جایگاه مصرف در نگاه دینی.. 11

1. جایگاه مصرف در نگاه دینی.. 11

الف) اهداف و انگیزه های مصرف... 13

ب) محدودیت های مصرف... 15

ج) رفتارها، برخاسته از باورها 18

د) تلاش برای سازگاری رفتارها و باورها 19

ه) ضرورت دستیابی به الگوی زندگی.. 20

2. مصرف گرایی؛ الگوی زندگی در عصر حاضر. 21

الف) توسعه، بهانة رواج مصرف گرایی در جوامع اسلامی.. 25

ب) تعالیم اصیل دینی، تنها راه بازگشت به مصرف صحیح.. 26

3. مفهوم مصرف در متون دینی.. 27

الف) اصالت زندگی اخروی.. 28

ب) پیوند مصرف با حیات اخروی انسان.. 30

4. اهمیت مصرف در نگاه دینی.. 32

بخش دوم: مبانی و زمینه های شکل دهنده مصرف صحیح 35

1. غیب باوری.. 35

2. معاد باوری.. 37

3. توجه به هدف خلقت... 38

4. امانت داری.. 41

الف) قرآن و اهل بیت علیهم السلام .. 43

ب) خویشتن خویش.... 44

ج) جامعه و دیگران.. 45

5. مسؤولیت پذیری.. 47

آثار مسؤولیت پذیری در مصرف صحیح.. 48

6. نظم مداری.. 49

7. آموزش و فرهنگ سازی.. 53

ص: 3

بخش سوم: اصول و شاخصه های مصرف صحیح 55

1. الگوی مصرف عمومی و اصول حاکم بر آنها 56

الف) اصل نیاز. 56

ب) توجه به اولویت ها 97

ج) اصل تقدیر معیشت... 102

دو. تناسب درآمد.. 103

سه. شرایط اقتصادی جامعه. 105

د) اصل میانه روی.. 106

ه ) اصل الگو ناپذیری از بیگانگان.. 128

و) اصل الگو ناپذیری از مترفان و مسرفان.. 134

ز) اصل ساده زیستی.. 152

ح) همدردی در تنگناهای اقتصادی.. 175

ط) توجه به متغیّرها (سنّ، جسم، جغرافیا و...). 182

ی) پرهیز از مصارف ممنوع.. 185

2. الگوهای مصرفی ویژه و اصول حاکم بر آنها 185

الف) الگوی مصرف ویژه حاکمان.. 186

ب) الگوی مصرف از اموال عمومی و بیت المال.. 189

بخش چهارم: تعیین الگوی مصرف صحیح. 195

1. تغذیه. 195

الف. پرهیز از خوراکی های ممنوع.. 196

ب) تنوع در تغذیه. 205

ج) نقش زمان و شرایط محیطی در نوع تغذیه. 211

د) مقدار تغذیه. 213

ه ) کیفیت تغذیه. 216

2. پوشاک.... 222

الف) تعداد لباس... 223

ب) کیفیت پوشاک.... 225

ج) مُد لباس... 227

د) رنگ پوشش.... 229

ه ) پوشش بانوان.. 237

ص: 4

و) لباسهای ممنوع.. 247

3. هزینه های ازدواج و خانواده. 249

الف) هزینه های زندگی همسر و فرزندان.. 249

ب) مهر. 251

ج) مراسم و جشن ازدواج.. 254

4. مسکن.. 255

الف) کیفیت ساختمان.. 256

ب) بلندی ساختمان.. 258

ج) ولیمه مسکن.. 259

د) ویژگی های مسکن مطلوب... 260

5. وسیله نقلیه. 264

6. آرایش و زیبایی.. 266

الف) برای خانم ها 270

ب) افراد متأهل.. 271

ج) در برابر جمع. 273

د) در برابر دشمن.. 273

ه ) در مناسبت های ویژه. 274

و) در مسجد و هنگام عبادت... 274

ز) حدود آرایش.... 275

شش. هزینه نمودن برای لوازم آرایشی.. 279

7. حاملهای انرژی.. 280

الف) پرهیز از مصرف بی رویه. 281

ب) مطلوبیت مصرف به مقدار نیاز و پرهیز از تفریط... 284

8. مصارف بهداشتی و درمانی.. 284

الف) اصل اوّل.. 285

ب) اصل دوم. 289

9. مصارف عبادی و اخلاقی.. 291

الف) وضو و غسل.. 292

ب) حج و زیارت... 294

ج) انفاق در راه خدا و وقف.... 295

ص: 5

د) اطعام و میهمانی دادن.. 300

10. مصارف تفریحی.. 305

الف) نکوهش لهو، لغو و لعب، و رابطه آن با تفریحات سالم.. 309

ب) نمونه هایی از تفریحات سالم.. 312

11. پس انداز و سرمایه گذاری.. 316

الف) ممنوعیت راکدگذاری سرمایه. 316

ب) سرمایه گذاری در معاملات سودآور. 318

ج) تقسیم سرمایه. 319

بخش پنجم: آسیب های مصرف صحیح. 321

1. اسراف و تبذیر. 321

الف) مفهوم اسراف و تبذیر و تفاوت آن دو. 321

ب) معیارهای تشخیص اسراف و تبذیر. 322

ج) گناه سنگین اسراف و تبذیر. 328

د) گسترة اسراف و تبذیر. 331

ه ) زمینه ها و عوامل اسراف و تبذیر. 361

و) آسیب شناسی اسراف و تبذیر. 368

ز) درمان شناسی اسراف و تبذیر. 371

2. اتراف (رفاه زدگی و مصرف گرایی). 374

الف) مفهوم شناسی اتراف... 374

ب) ویژگی های مترفان.. 375

ج) عوامل اتراف... 378

د) آسیب شناسی اتراف... 379

ه ) درمان شناسی اتراف... 381

بخش ششم: آثار مثبت اصلاح مصرف.. 385

1. آثار اقتصادی.. 385

الف) پیشگیری از هدر رفتن سرمایه ها 385

ب) برخورداری از برکت... 386

ج) حفظ سرمایه ها و رعایت حقوق دیگران.. 386

د) پس انداز و سرمایه گذاری.. 389

ه ) بی نیازی و مصونیت از فقر و ورشکستگی.. 390

ص: 6

و) خود کفایی و استقلال اقتصادی.. 391

2. فرهنگی.. 391

الف) استقلال فرهنگی.. 391

ب) مقابله موفّق با تهاجم فرهنگی.. 393

ج) گسترش علم.. 393

د) پیشگیری از فساد اخلاقی.. 394

3. معنوی.. 394

الف) تقویت ایمان.. 394

ب) محبوبیت نزد خداوند.. 395

4. سیاسی.. 396

مصونیت از افزایش شکاف طبقاتی.. 396

5. بهداشتی.. 397

الف) سلامت... 397

ب) پیشگیری به جای درمان.. 399

6. اخروی.. 399

الف) رهایی از نارضایتی الهی.. 399

ب) مصونیت از خواری در قیامت... 400

کتابنامه. 401

ص: 7

ص: 8

مبتنی بر فرمایشات مقام معظم رهبری و ضرورت حرکت به سوی اصلاح الگوی مصرف بایسته است ابتدا به مبانی نظری این امر پرداخته شود تا حرکت به این سو، حرکتی استوار و ادامه دار باشد. از این رو با تأکید تولیت عظمی آستان قدس رضوی حضرت آیت الله طبسی بر بازخوانی متون دینی جهت دست یابی به مبانی نظری دین در بارة اصلاح الگوی مصرف و واگذار شدن این طرح به دانشگاه علوم اسلامی رضوی، گروهی از اساتید دانشگاه علوم اسلامی رضوی این امر را بر عهده گرفتند.

اثر حاضر حاصل، بازنویسی مقالات نگاشته شده در این طرح است. طرحنامه ابتدایی از قرار ذیل می باشد.

جایگاه مصرف در نگاه دینی؛

اصول و شاخصه های اصلی مصرف صحیح و کارآمد؛

بسترها و زمینه های شکل دهنده مصرف صحیح؛

عوامل شکل دهنده الگوی مصرف؛

عوامل شکل دهنده الگوهای ناصحیح؛

تعیین الگوی مصرف؛

آسیبهای مصرف صحیح (اسراف، تبذیر، اتراف و...)؛

آثار مثبت اصلاح الگوی مصرف؛

سطح بندی مصرف در فقه اسلامی.

در انجام این طرح آقایان حجج اسلام دکتر جواد ایروانی، علی جلائیان، داود حیدری، رضا وطن دوست، دکتر سید جعفر علوی، دکتر محمّد امامی، همکاری داشته اند.

در پایان از کلیه اندیشوران تقاضا داریم نظرات اصلاحی خویش را جهت تکمیل مباحث هدیه نمایند.

مرکز پژوهش دانشگاه علوم اسلامی رضوی

ص: 10

{ وَما أَرْسَلْنَا قَبْلَکَ مِنَ الْمُرْسَلِینَ إلاّ إِنَّهُمْ لَیَأْکُلُونَ الطَّعَامَ وَیَمْشُونَ فِی الأَسْوَاقِ:(1) و پیش از تو پیامبران [خود] را نفرستادیم جز این که آنان [نیز] غذا می خوردند و در بازارها راه می رفتند.}

بر این اساس، قرآن کریم به گونة مستقیم یا غیر مستقیم، مصرف را تجویز نموده و تحریم اعتقادی یا عملی نعمت های مباح را، سخت نکوهیده است، بدین گونه که از یک سو، در آیات متعدد، تمام نعمت ها و امکانات هستی را در خدمت بشر می داند و تصرف انسان در آن و استفادة وی را، جز در اموری خاص، مجاز شمرده است و اصل را بر اباحه و حلیّت مصرف می نهد.(2)

از سوی دیگر، با ترغیب به استفاده از نعمت های مباح، تحریم آن را بدعت و تشریع می داند(3) و خودداری از مصرف آن را سرزنش کرده است.

{ قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَةَ اللهِ الَّتِی أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّیِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِیَ لِلَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیَاة الدُّنْیَا خَالِصَةً یَوْمَ الْقِیَامَةِ:(4) بگو: زیورهایی را که خدا برای بندگانش پدید آورده و [نیز] روزیهای پاکیزه را چه کسی حرام گردانیده است؟ بگو: این [نعمت ها] در زندگی دنیا برای کسانی است که ایمان آورده اند و روز قیامت [نیز] خاص آنان می باشد. }

با وجود این، بر خلاف مکاتب رایج اقتصادی، مصرف از دیدگاه اسلام، هدف نهایی نیست، بلکه هدفی میانی است و مقدمه ای برای اهداف والاتر، که می بایست در چارچوب معیارهای ارزشی و با رعایت محدودیت های خاصی انجام گیرد که در ادامه به آن می پردازیم.

ص: 12

قرآن کریم، برای دستیابی به هدف نهایی یاد شده، اهداف میانی، و به تعبیر بهتر، راهکارهای تحقق هدف نهایی و رسیدن به کمال مطلوب را یادآور شده است؛ بدین گونه که غالباً در کنار امر به مصرف و تصرف در نعمت ها، دستوراتی را ارائه فرموده است که هدف از مصرف را روشن می سازد. این دستورات عبارت است از:

1- مصرف همراه با پارسایی: برای تکامل و تقرب به حق، نخستین گام، ترک نافرمانی خدا و دوری جستن از گناهان است. از این رو، تصرف در نعمت ها بایستی همراه با پارسایی و ترک گناه باشد.

{ وَکُلُوا مِمَّا رَزَقَکُمُ اللهُ حَلالاً طَیِّباً وَاتَّقُوا اللهَ:(1) و از آنچه خداوند روزی شما گردانیده، حلال و پاکیزه را بخورید و از خدا، پروا دارید.}

چنین مطلبی، در آیات دیگر قرآن کریم، با پیروی نکردن از گامهای شیطان،(2) به فساد نپرداختن(3) و طغیانگری نکردن،(4) بیان شده است.

2- مصرف همراه با عمل صالح: قرآن کریم این نکته را یادآور می شود که مصرف، باید مقدمة انجام کارهای شایسته باشد.

{ یَا أَیُّهَا الرُّسُلُ کُلُوا مِنَ الطَّیِّبَاتِ وَاعْمَلُوا صَالِحاً:(5) ای پیامبران! از چیزهای پاکیزه بخورید و کار شایسته انجام دهید.}

3- مصرف همراه با شُکر: نتیجة نکات یادشده (ترک گناه و عمل صالح) در شکر نُمود می یابد، چراکه شکر، به مفهوم گسترده اش، به کارگیری نعمت ها در مسیر هدف آفرینش آنهاست.

{ یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُلُوا مِنْ طَیِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاکُمْ وَاشْکُرُوا لله:(6) ای کسانی که ایمان

ص: 14

آورده اید، از نعمت های پاکیزه ای که روزی شما کردیم، بخورید و خدا را شکر کنید.}

4- مصرف همراه با ادای حقوق: از مصادیق بارز شکر عملی، پرداخت حقوق مالی و از جمله حق فقیران است:

{ کُلُوا مِنْ ثَمَرِهِ إِذَا أَثْمَرَ وَآتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصَادِهِ وَلاتُسْرِفُوا:(1) از میوة آن، چون ثمرداد، بخورید، و حقّ [بینوایان از] آن را، روز بهره برداری از آن بدهید، و زیاده روی مکنید.}

نکتة پایانی این که اهداف والایی که اسلام برای مصرف ارائه کرده است، موجب شکل گیری انگیزه های مثبت در نظر مصرف کنندة مسلمان می شود به گونه ای که مصرف هرگونه کالا و استفاده از هر خدمتی را به انگیزة رضایت الهی و نیل به پاداش و قرب او انجام می دهد. رسول خدا صلی الله علیه و آله در این باره می فرمایند:

«لیکن لک فی کلّ شیء نیّة حتّی فی النوم والأکل:(2) باید که تو را در هر چیز، حتی در خواب و خوراک، نیّتی [شایسته] باشد.»

در مقابل، انگیزه های منفی در مصرف، همچون فخرفروشی، خودنمایی، هم چشمی و شهوت خواهی، هرچند ممکن است منع شرعی نداشته باشد، بی گمان بر خلاف ارزشهای دینی است و در قرآن و روایات، نکوهیده است.(3)

هدف اسلام در مصرف، وجود محدودیت هایی را در استفاده از کالاها و خدمات موجب می گردد و رعایت چارچوب ارزشی خاصی را الزامی می کند. از این رو، شایسته است محدودیت های مهم مصرف را از دیدگاه اسلام، اشاره کنیم.

سعادت حقیقی و کمال مطلوب. بر این اساس، مصرف کالاها و خدماتی که آدمی را از رسیدن به مقصد و هدف نهایی بازمی دارد، ممنوع است. از این رو، در آیین والای اسلام، مصرف برخی کالاها به طور کلّی یا در شرایط خاص ممنوع است و می باید در تعیین الگوی مصرف به آن توجه کرد. تفصیل مطالب در بارة این موضوع خواهد آمد. ولی لازم است به دلیل اهمیت و تأثیر تعیین کنندة آن در بحث، اشاره ای به آن داشته باشیم.

کالاها و خدمات مصرفی ممنوع را می توان در سه دسته جای داد.

الف) مصرف برخی کالاها به طور مطلق ممنوع است؛ به این معنا که برای همة افراد و در هر زمان و مکان، حرام می باشد و مصرف آن -جز در اموری استثنایی همچون اضطرار- روا نیست. ممنوعیت مصرف شراب، خون، مردار، گوشت خوک و حیوانات حلال گوشتی که ذبح شرعی نشده است، از چیزهایی است که در قرآن کریم، تصریح شده است(1).

برخی آیات قرآن، معیارها و ملاک های اباحه و تحریم پاره ای کالاها را نیز بیان کرده است؛ خبیث(2) و پلید(3) بودن، ایجاد دشمنی، کینه توزی و غفلت،(4) معیارهایی برای ممنوعیت برخی کالاها یاد شده است.(5)

ب) مصرف اموال و کالاهای دیگران، بدون رضایت آنان، گونة دیگری از ممنوعیت مصرف در اسلام است. قرآن کریم، با طرح عنوان کلّی «اکل مال به باطل»(6) و نهی از آن، هرگونه مصرف و تصرّفی را که از راههای غیر مشروع همچون تقلب،

ص: 16

اختلاس، ربا، قمار، غصب، استثمار و مانند آن باشد، ممنوع ساخته است. ناگفته پیداست که مراد از «اکل» در این جا، مطلق تصرّف است، خواه به صورت خوردن باشد یا پوشیدن و سکونت و جز آن.

از دیدگاه اسلام، تصرف غاصبانه در اموال مردم، گناهی بسیار بزرگ است. قرآن کریم، تصرّف ناحق در اموال یتیم را چون خوردن آتش می داند که تجسّم عینی آن، آتش دوزخ خواهد بود.(1) روایات نیز، غصب حقوق مردم را «گناهی نابخشودنی»(2) دانسته است که حتی شهادت در راه خدا نیز کفّارة آن نمی باشد.(3)

از سوی دیگر، بر اساس آموزه های دینی، حرام خواری بر روح و روان آدمی تأثیری منفی می نهد و موجب دلمردگی و سنگدلی می گردد و صفای باطن را می زداید، چنان که مصرف مال حلال، زمینة روحی مناسبی برای انجام کارهای نیک فراهم می سازد. قرآن کریم، با اشاره ای نغز به این نکته، می فرماید:

{ یَا أَیُّهَا الرُّسُلُ کُلُوا مِنَ الطَّیِّبَاتِ وَاعْمَلُوا صَالِحاً:(4) ای پیامبران! از چیزهای پاکیزه بخورید و کار شایسته کنید.}

دستور به انجام «عمل صالح» در کنار «اکل طیّبات» خود اشاره ای به ارتباط میان آن دو است.

در برخی روایات نیز چنین مفهومی آمده است، چنان که امام حسین علیه السلام خطاب به لشکریان عمر سعد، هنگامی که آنان، حاضر به شنیدن سخنان ایشان نشدند، فرمود:

«ویلکم ما علیکم أن تنصتوا إلیّ... فقد ملئت بطونکم من الحرام وطبع علی قلوبکم...:(5) وای بر شما! چه چیزی شنیدن سخن مرا بر شما گران نموده است؟... قطعاً

ص: 17

شکمهای شما از حرام پر شده است و بر دلهایتان مهر زده شده.»

ج) مصرف پاره ای کالاها، در شرایط زمانی و مکانی خاصّی ممنوع است. برای نمونه، خوردن و آشامیدن در حال روزه،(1) صید برخی حیوانات صحرایی(2) و پوشیدن برخی لباسها در حال احرام(3) از آن جمله است.

افزون بر مطالب یاد شده، محدودیت های دیگری نیز در چند و چون مصرف و به ویژه نفی اسراف و مصرف زدگی وجود دارد که در فصلها بعدی خواهد آمد.

در این جا مناسب است این مختصر را با توضیحاتی بیشتر پیشکش نماییم.

نیز در همین مسیر سامان می یابد. چنین فردی هیچگاه حاضر نخواهد شد برای دستیابی به متاع اندک دنیا، حیات جاودان خویش را به خطر اندازد.

از این رو مفاهیمی چون توسعه، رشد، ثروت، رفاه و مصرف که در اقتصاد مورد توجه اند، با تفسیری که انسان از حقیقت خویش و جایگاهش در نظام هستی دارد، مرتبط است. «مصرف» به عنوان یک رفتار انسانی، در بستر باور و نگرش حاکم بر اذهان افراد و جامعه شکل می­گیرد. همچنین به برداشت خاصی از مفهوم سعادت و خوشبختی انسان استوار است.

در نتیجه می توان گفت: تلقی های گوناگون از هستی و انسان، الگوی رفتار آدمی را متفاوت می سازد، از جمله الگوی مصرف. لذا نوع نگرش و باورهای پایه­ای، در پاسخ به پرسشهایی از این دست که چه چیز را باید مصرف کرد؟ چگونه و به چه مقدار؟ نقش اساسی دارند.

باورهای پیشین از طریق ابداع.

البته تغییر باورهای پیشین گاه به میزانی کُند و خزنده است که عموم افراد جامعه این دگرگونی در باورها و ارزشها را احساس نمی کنند و به همین سبب مقاوتی نیز در برابر آن از خود نشان نمی دهند.

دوم آن که باورها را حفظ کرده و الگوهای رفتاری متناسب با آن را پدید آورند.

عقلانی و فطری بودن باورها و ارزش ها و نیز توان آنها در برطرف ساختن نیازهای اساسی بشر، جذابیت و کارآمدی الگوهای رفتاری جدید و همچنین سطح آگاهی و عقلانیت افراد جامعه از جمله عواملی هستند که انسان ها و جوامع را در انتخاب یکی از این دو مسیر یاری می رسانند.

توسعة تولید، در نتیجه توسعة اقتصادی نخواهد بود. بنابراین برای تولید بیشتر باید مردم را به مصرف هر چه بیشتر ترغیب کرد. از همین رو است که تبلیغات تجاری که بر جنبه حیوانی بشر و کثیف ترین امیال و آمال او بنا شده است یکی از ارکان اساسی توسعه به شیوه ی غربی محسوب می شود.

نظام سرمایه داری غرب با بهره گیری از رسانه های جمعی و تبلیغات مدرن، تنوع بخشی به کالاهای مصرفی و ایجاد گرایش هایی انحرافی مثل مدگرایی و تجددطلبی به اشاعة ایدئولوژی مصرف گرایی دامن می زند. نظام سلطه برای حفظ سیستم کنونی اقتصاد آزاد و دست آوردهای آن، از یکسو مدام ماندگاری تولیدات کارخانه ها را کاهش می دهد و از سوی دیگر با تولید نیازهای کاذب مردم را به مصرف هر چه بیشتر و اسراف و تبذیر وادار می کند. روژه گارودی معتقد است:

«اقتصاد آزاد به شیوه ی غربی برای رفع احتیاج بازار نیست بلکه برای ایجاد بازار احتیاج است.»(1)

متأسفانه علی رغم آشکار شدن پیامدهای منفی زندگی مبتنی بر مصرف در دنیای جدید -از جمله کاهش منابع، آلوده شدن طبیعت، تخریب محیط زیست و دور شدن از فضایل و ارزشهای انسانی- فرهنگ مصرفی، امروزه در کشورهای مختلف به شدّت در حال گسترش می باشد. همانطور که بسیاری از نظریه پردازان بیان داشته اند مصرف در معنای جدیدش از پیامدهای گریزناپدیر نظام سرمایه داری و از اجزاء مقوّم آن است. از این منظر، مصرف نه تنها یک کارکرد اقتصادی نیست بلکه پدیده ای کاملاً فرهنگی و از بارزترین ویژگی های جوامع غربی تلقی می شود. مصرف در چنین جامعه ای از یک سو هدف محسوب می شود و از سوی دیگر موتور محرکة هر گونه فعالیتی نیز هست. به همین جهت بقای جامعة مدرن در گرو تربیت مصرف کنندگانی خوب و به قول اسلیتر «قهرمانان مدرنیته» است. مصرف کنندگانی که نباید حتی لحظه

ص: 22

ای به ایشان فرصت داد تا از این رؤیای (مصرف) به در آیند، بنابراین تبلیغ کنندگان کالاها باید دائماً فعّال باشند و سخت کار کنند تا پیام آنها به صورت ممتد به مشتریانشان برسد و انقطاعی صورت نگیرد.(1)

در مهندسی اجتماعی نظام مدرنیته غرب، چنان به خودخواهی، حرص، زیاده خواهی و دنیا طلبی افراد دامن زده می شود که انسان تنها در هویت دنیوی و مادّیش خلاصه می شود و افراد نیز کمال خود را تنها در مصرف هر چه بیشتر جستجو می کنند. بنابراین یک جامعه مصرفی، بسیار بیشتر از نیاز خود مصرف می کند. که از آن به «جنون مصرف» یاد شده است و واقعیت آن است که زندگی مبتنی بر تکنولوژی مدرن، عمدتاً بر حرص مبتنی است.(2)

سبک جدید زندگی که بر محور مصرف بنا شده است محصول نگرش های جدید به هستی، انسان و علم و نیز سلطة ابزارها و تکنولوژهای مدرن است. تمدن جدید با پشت کردن به ارزشهای الهی و نفی ربوبیت خداوند، خود را منشأ تعیین ارزش ها و قانونگذاری قرار داده است و خوشبختی، صلاح و فلاح خود را صرفاً در جهان مادّی و در برخورداری از تنعمات آن جستجو می کند. در نظام ارزشی و فرهنگی تمدن غرب، مصرف غایتی اصیل و موجب سعادت انسان است. نیکبختی آدمیان فقط با مصرف کالا و خدمات تأمین می شود و تنها راه افزایش این نیکبختی با بالا بردن میزان مصرف میسر است. بنابراین کسب لذت و کاهش هرگونه محرومیت و درد و رنج فردی در بُعد مادی و حیوانی، اساس و مبنای اصلی همة فعالیت های انسان مدرن در جامعه مدرن به شمار می آید.

در نگرش جدید، سُودمندی و سُودْإنگاری(3) به عنوان یک معیار و ملاک در درستی و

ص: 23

نادرستی رفتار تلقی می شود. «دومندویل» معتقد است که «خودمحوری و سودطلبی»، گر چه رذیلت نامیده می شود، امّا به نفع جامعه است و بدون لذت پرستی، خودخواهی مادّی، حرص، زیاده طلبی، تکاثر و شهوترانی، زندگی متوقف می شود.وی معتقد است: اگر می خواهید به جامعه خدمت کنید، بگذارید رذیلت های فردی، خودخواهی ها و مادیت ها، زیادتر شوند.(1) نویسنده آمریکایی، «سایون ان. پاتن»، در کتاب «مبانی جدید تمدن»، مینویسد:

«جامعه، از این پس نباید به مهار آرزوها و خواستههای شهروندان بپردازد و آنان را چون گذشته به صرفهجویی و قناعت فرا بخواند بلکه برعکس، باید آنان را تشویق و تحریک به مصرف بیشتر کند و از آنها بخواهد که برای مصرف بیشتر، کار بیشتری انجام دهند؛ «مصرف بیشتر با تلاش بیشتر» این امر، جامعه را به سوی فراوانی و رفاه میبرد.»

بشر غربی با انقطاع از غیب و وحی و اصالت بخشیدن به امیال و شهوات در نتیجه به انکار اخلاق و فضایل معنوی پرداخت که آثار آن را در همه شؤون تمدن جدید و از جمله اقتصاد به خوبی قابل مشاهده است. فضیلت هایی همانند قناعت، میانه روی، اندازه در معیشت، انفاق، ایثار، زُهد، مهرورزی به طبیعت و مخلوقات خداوند و... به تدریج کم رنگ و یا محو شدند و اموری مانند تکاثر، تفاخر، تبعیض، رفاه طلبی، زیاده خواهی، مصرف زدگی و دست اندازی روزافزون به طبیعت از لوازم توسعه و ارزشهای دوران جدید شناخته شدند.

طبیعی است انسانی که هدف غایی خود را تنها دستیابی به مواهب و لذایذ دنیوی می داند خواه از حیث نظری معتقد به خداوند و آخرت باشد و خواه نباشد به سعادتی فراتر از آنچه در دنیای خاکی به دست می آید نمی اندیشد و اگر به دینی هم گرایش داشته باشد آن را تنها برای دنیای خود می خواهد.

ص: 24

الوین گولدنر(1) می گوید:

«در چنین فرهنگی ارزشهای سنتی، تزییناتی حاشیه ای محسوب می شوند. مهربانی، شجاعت، انسانیت، وفاداری، عشق، بخشش، سپاسگزاری، دیگر اصول مهمی برای روند عادی زندگی صنعتی و یا حتّی زندگی اجتماعی به حساب نمی آیند. دیگر مسأله این نیست که فرد تا چه اندازه کارش را خوب انجام می دهد و یا این که چه نوع کاری انجام می دهد، بلکه آنچه که قابل اهمیت است، حاصلی است که از این کار به دست می آید. هر ارزشی به جز سودمندی در محیط کار و حتی خارج از آن (البته به میزانی کمتر) جالب، امّا غیر ضروری محسوب می گردد.»(2)

روبه رو بوده و هست امّا به دلیل بی توجهی به مبانی و ابعاد گستره توسعة غربی از جمله انسان مداری، مادّی گرایی، منفعت طلبی، کمّی نگری... و نیز مظاهر چشمنواز و دلفریب آن، باعث شده تا آسیبهای آن فرهنگ از جمله رواج مصرف گرایی دامنگیر مردم در بخشهای بزرگی از فرهنگ، اقتصاد و صنعت ما در سال های گذشته گردد.

بحران ها از جمله بحران های زیست محیطی، بهداشتی و آسیب های اجتماعی به ویژه مصرف زدگی غلبه خواهد کرد.

انبیاء الهی پیش از آنکه به توصیه های اخلاقی و تغییر رفتار انسان ها بپردازند در تغییر بینش و ارتقاء بصیرت آنان می کوشیده اند. پیامبران با تعمیق باورها و ارزش ها الهی و با تنظیم مناسبات اجتماعی بر پایة این باورها افراد جامعه را در مسیر تعالی قرار می دادند.

دین اسلام بر بینش ها و ارزش هایی متکی است که نفوذ آنها در روان و اخلاق انسان و ظهور آنها در رفتار آدمی، علاوه بر تأمین کمال حقیقی و سعادت اخروی، نقش فوق العاده ای در جلوگیری از پیدایش مشکلات اجتماعی و اقتصادی و نیز در حل سریع و آسان آنها دارد.

إضاعة مال، هزینه کردن نابجای اموال و...(1) برخی از این واژگان به گونه هایی از مصرف اشاره دارند که از نگاه دینی مذموم است و دینداران از ارتکاب آن نهی شده اند و برخی دیگر از رفتارهای پسندیده و مورد رضایت خداوند شمرده شده اند.

در نگاه دینی مصرف کالا یا خدمات به معنای بهره مندی از آنچه خداوند در اختیار انسان قرار داده است نه تنها مجاز که با رعایت ضوابط ومعیارها، امری لازم و ضروری است به همین سبب در برخی آیات قرآن کریم، انسان ها به مصرف ترغیب و برخی که نعمت های الهی را بر خود حرام کرده اند سرزنش می شوند.

برای شناخت جایگاه مصرف در آموزه های دینی لازم است به دو نکته توجه داشت.

«الحازِمُ مَن لَم یَشْغَلْهُ غُرورُ دُنْیاه عنِ العَمَلِ لاُخْراه:(1) دور اندیش کسی است که فریبندگی دنیا او را از کار برای آخرتش باز ندارد.»

قرآن کریم بر اساس اصالت حیات اخروی انسان ها را به دو گروه تقسیم می­کند. گروهی که تنها خواهان دنیا هستند و از آخرت بی بهره اند و گروهی که هم از حسنات دنیوی بهره مندند و هم از حسنات آخرت.

{...فَمِنَ النَّاسِ مَنْ یَقُولُ رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا وَما لَهُ فِی الْآخِرَةِ مِنْ خَلاقٍ وَمِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَةً وَفِی الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنا عَذابَ النَّارِ أُولئِکَ لَهُمْ نَصِیبٌ مِمَّا کَسَبُوا وَاللَّهُ سَرِیعُ الْحِسابِ:(2) بعضی از مردم می گویند: خداوندا! به ما در دنیا، (نیکی) عطا کن! ولی در آخرت، بهره ای ندارند و بعضی می گویند: پروردگارا! به ما در دنیا (نیکی) عطا کن! و در آخرت نیز (نیکی) مرحمت فرما! و ما را از عذابِ آتش نگاه دار! آنها از کار (و دعای) خود، نصیب و بهره ای دارند و خداوند، سریع الحساب است. }

آموزه های یاد شده این مسئله را به تصویر می کشد که بهره مندی دنیوی غایت و هدف حیات انسان نیست و اگر افرادی بهره مندی از دنیا را اصل می دانند، خود را از حیات اخروی -که جاودانه و اصیل است- محروم ساخته اند. امّا برای انسان های مؤمن بهره مندی از دنیا تنها در صورت حسنه بودن مطلوب است. به بیان علاّمه طباطبایی از مقابلة جملة {وَما لَهُ فِی الْآخِرَةِ مِنْ خَلاقٍ} و جملة: {أُولئِکَ لَهُمْ نَصِیبٌ مِمَّا کَسَبُوا} این معنا را می یابیم که اعمال گروه نخست که فقط دنیا را می خواهند باطل و بی نتیجه است. به خلاف دسته دوم که از آنچه انجام می دهند، بهره می برند.(3)

بنابراین از نظر قرآن، اگر منتها نگرش انسان فقط دنیا باشد و تمام همّش را جهت تأمین نیازهای مادّی و مصرف آن قرار دهد، خود را از کمال جاودان و نعمت های ابدی محروم ساخته است.

ص: 29

«الأعمالُ فی الدُّنیا تِجارَةُ الآخِرَةِ:(1) اعمال در دنیا، تجارت آخرت است.»

با توجه به این دو نکته یعنی اصالت حیات اخروی از یکسو و پیوند مصرف با حیات اخروی انسان و ضرورت بهره مندی از حسنات و طیبات دنیوی برای کسب کمالات و تعالی اخروی از سوی دیگر به خوبی می­توان دریافت که در نگاه دینی اصلِ مصرف امری ضروری و اجتناب ناپذیر و لازمة حیات بشر و مسیر کمال اخروی او است.

آنچه مورد توجه دین است کیفیت و چگونگی مصرف و تمایز مصرف صحیح از مصرف ناصحیح است. اسلام از یکسو بی توجهی به امور دنیوی را مذموم می­داند. -زیرا این امر به معنای نادیده گرفتن بخشی از نیازهای فطری و طبیعی بشر باشد، و به رشد و کمال انسان آسیب جدّی وارد سازد که این مسئله خود بر خلاف اهداف و حکمت آفرینش و ربوبیت الهی است.- و از سوی دیگر با لذتهای بی قید و شرط و مصرف افسار گسیخته به شدت مخالف است و آن را موجب سقوط به مرتبة حیوانیت و ناسازگار با کرامت انسانی می­شمارد.

{إِنَّ اللَّهَ یُدْخِلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَالَّذِینَ کَفَرُوا یَتَمَتَّعُونَ وَیَأْکُلُونَ کَما تَأْکُلُ الْأَنْعامُ وَالنَّارُ مَثْوی لَهُمْ:(2) کسانی را که ایمان آوردند و عمل صالح انجام دادند وارد باغهایی از بهشت می کند که نهرها از زیر درختانش جاری است، در حالی که کافران از متاع زودگذر دنیا بهره می گیرند و همچون چهارپایان می خورند و سرانجام آتش دوزخ جایگاه آنهاست. }

شکی نیست که هم مؤمنان و هم کافران در دنیا زندگی می کنند و از مواهب آن بهره مند می شوند، تفاوت این جا است که مؤمنان هدفشان از بهره مندی از مواهب دنیا انجام اعمال صالح است، اعمالی مفید و سازنده و برای جلب خشنودی پروردگار. ولی کافران تمام هدفشان همین خوردن و خوابیدن تمتع از لذات دنیوی است و همچون

ص: 31

حیوانات غایتی جز مصرف ندارند. از اینکه قرآن کریم در توصیف کافران و تمایز آنان از مومنان، کیفیت مصرف آنان را بیان می­کند بخوبی می­توان به اهمیت مصرف از نگاه دین پی برد.

در این آیه کسانی که در راه خدا انفاق می کنند به دانة پر برکتی که در زمین آماده ای افشانده شود تشبیه شده اند، تشبیه افراد انفاق کننده به دانه های پر برکت بیانگر آن است که عمل هر انسانی پرتوی از وجود او است، و هر قدر عمل گسترش یابد، وجود انسان در حقیقت توسعه یافته است. به تعبیر دیگر، قرآن عمل انسان را از وجود او جدا نمی داند و هر دو را أشکال مختلفی از یک حقیقت می شمرد، بنابراین انسان های نیکوکار در پرتو نیکی هایشان رشد معنوی پیدا می کنند و این افراد همچون بذرهای پر ثمری هستند که به هر طرف ریشه و شاخه می گستراند و همه جا را زیر بال و پر خود می گیرد.(1)

در مقابل، انسانی که مصرف در نظر او، هدف باشد، نه وسیله برای زندگی آخرت، مصرف او در حقیقت از بین بردن فرصتها و امکانات است و آنچه مصرف می­کند ثمری برای او نخواهد داشت. هنگام ورود دوزخیان به آتش به آنان گفته می شود:

{أَذْهَبْتُمْ طَیِّباتِکُمْ فِی حَیاتِکُمُ الدُّنْیا وَاسْتَمْتَعْتُمْ بِها:(2) شما همة آن طیباتی که باید امروز از آن لذت ببرید در زندگی دنیا از بین بردید، و دیگر چیزی برایتان نمانده که امروز در این عالم از آن لذّت ببرید. }

این آیه در حقیقت وصف حال افراد و جوامعی است که فرهنگ مصرف بر تمام شئون زندگی آنان غلبه یافته است. در این جوامع انسان ها تمام هویت خویش را در مصرف می ببینند و شیفتگی و وابستگی به مصرف آنان را وادار می­کند که برای رسیدن به لذت بیشتر بدون توجه به ارزشهای متعالی و مصالح حقیقی خود و دیگران، به هر طریق ممکن مصرف خود را بالاتر ببرند و در یک رقابت بی سرانجام برای مصرف بیشتر، جامعه و طبیعت را به نابودی بکشانند. این افراد در وهله نخست حقیقت وجودی خویش را به نابودی می­کشانند و خود را از حیات سعادتمندانه محروم می­کنند.

ص: 33

بطور خلاصه می­توان این گونه از آیات قرآن برداشت نمود که مصرف از نگاه دین دو گونه است: مصرف انسانی و مصرف حیوانی؛ آنچه موجب تمایز این دو گونه مصرف می شود دو امر است: چگونگی مصرف و آنچه که مصرف می­شود. مصرف انسانی همواره با تقوا(1)، شکر(2)، عمل صالح و عبادت(3) همراه بوده و مایه قوام(4) است و فقط به حلال و طیب(5) تعلق می­گیرد. امّا مصرف حیوانی، باطل، طغیانگرانه،(6) شیطانی(7) و فساد برانگیز(8) است و موجب غفلت و تنزل شأن والای انسان(9) می­شود.

ص: 34

یکی از مصادیق اعتقاد به غیب، خداباوری است. بر اساس این نگرشِ توحیدی، خداوند، خالق و رازق همه موجودات عالم است.

{قَالَتْ رُسُلُهُمْ أَفی اللَّهِ شَکٌّ فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْض:(1) رسولان آنها گفتند: آیا در خدا شک است؟ خدایی که آسمانها و زمین را آفریده. }

{هَلْ مِنْ خَالِقٍ غَیرُ اللَّهِ یَرْزُقُکُم مِّنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ لا إِلَهَ إلاّ هُوَ فَأَنی تُؤْفَکُونَ:(2) آیا آفریننده ای جز خدا هست که شما را از آسمان و زمین روزی دهد؟ هیچ معبودی جز او نیست؛ با این حال چگونه به سوی باطل منحرف می شوید؟}

انسان برای درک این حقیقت که خداوند برتر از همه موجودات و آفریدگار آنهاست، نیازمند استدلال و کند و کاو نیست بلکه این امری است آشکار.

{وَلِلَّهِ المَْشْرِقُ وَالمَْغْرِبُ فَأَیْنَمَا تُوَلُّواْ فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ وَاسِعٌ عَلِیمٌ:(3) مشرق و مغرب، از آنِ خداست و به هر سو رو کنید، خدا آنجاست. خداوند بی نیاز و داناست. }

اعتقاد به توحید در خالقیت، مالکیت(4) و ربوبیت(5) (تکوینی و تشریعی) این انگیزه را در انسان پدید می­آورد که تنها او را بپرستد و اعمال خویش را بر اساس حکم خداوند تنظیم کند. نه به میل و خواست خویش، زیرا فلاح و کمال انسانی مرهون ایمان به خداوند و عمل به مقررات و تعالیم الهی است.

نگرش توحیدی نقشی اساسی در رفتار آدمی دارد و اگر اعتقاد به توحید در اعماق وجود وی ریشه دواند، تمام اعمال انسان رنگ خدا می گیرد. انسانی که از منظر

ص: 36

توحیدی به خود و جهان اطراف می­نگرد، همواره حضور حق تعالی را در تمام عرصه های زندگی احساس می­کند. پیامبر می­فرمود:

«أفضل الإیمان أنْ تعلم أنّ اللهَ معک حیث ما کُنت:(1)

بهترین ایمان آن است که بدانی هر جا باشی خدا با توست.»

این نگرش سبب می­شود که انسان تنها از او یاری بطلبد و تنها بر او توکل بکند و در مناسبات و روابط خود با دیگر موجودات تنها به رضایت الهی بیاندیشد.

با شناخت ابعاد نگرش توحیدی و مقایسه آن با نگرش­های اومانیستی و غیر وحیانی بخوبی می­توان دریافت که چگونه باورهای توحیدی در اصلاح رفتارهای انسان از جمله در حوزه مصرف اثرگذارند. پذیرش عمیق و آگاهانه باورهای اصیل دینی رفتار مصرفی انسان دینی را از دیگران متمایز می­کند.

اعتقاد به معاد آثار رفتار را تا بی نهایت گسترش می­دهد و افق زمانی آن را نامتناهی می نماید. معتقدان به معاد نتایج رفتار خویش را در این افق بررسی می کنند و بر این اساس تصمیم به انجام یا ترک کاری را می گیرند. امیر مؤمنان فرمود:

«من تَذکّر بُعد السفر استعدّ:(1) هر که طولانی بودن سفر را یاد کند، خود را آماده سازد.»

یکی از اندیشمندان غربی به نام کینز می گوید: «ما بلند مدت فکر نمی کنیم چون در بلند مدت همه مرده ایم. دیدگاه دینی نمی تواند کوتاه مدت فکر کند. چون در بلند مدت زنده است.»(2)

معادباوری ضمانتی است اجرایی که عقاید، اخلاق و رفتار انسان بر اساس این ویژگی پایه ریزی می گردد. مبتنی بر این دیدگاه مصرف، چهارچوب خاصی می یابد و دیگر لجام گسیخته نخواهد بود. بلکه مصرف بر اساس نتایج بلند مدتش مورد بررسی قرار می گیرد.

نزدیک شود. بنابراین هدف از آفرینش انسان، این است که با اختیار خود به کمال نهائی اش که همان عبودیت و بندگی خداوند و قرب به اوست، دست یابد.

{إِنَّ المُتَّقِینَ فی جَنَّاتٍ وَنهََرٍ فی مَقْعَدِ صِدْقٍ عِندَ مَلِیکٍ مُّقْتَدِر:(1). توبه(9)، آیة72.(2). شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج17، ص29.

به او بگویند یک روز بیشتر زنده نیستی تمام تلاش خویش را بر استفاده بیشتر از دنیا قرار می دهد.

{وَالَّذینَ کَفَرُوا یَتَمَتَّعُونَ وَیَأْکُلُونَ کَما تَأْکُلُ الْأَنْعامُ وَالنَّارُ مَثْویً لَهُمْ:(1) در حالی که کافران از متاع زودگذر دنیا بهره می گیرند و همچون چهارپایان می خورند، و سرانجام آتش دوزخ جایگاه آنهاست! }

نتیجة اشتغال به دنیا و لَذّات زودگذر آن، غفلت از خالق متعال و حقیقت انسانی خود است و چشم بستن بر هدفمندی جهان آفرینش و خلقت آسمان­ها و زمین و حقیقت آخرت و واقعیت­های پیدا و پنهان هستی می باشد. خداوند در وصف اینان می فرماید:

{لهَُمْ قُلُوبٌ لا یَفْقَهُونَ بهَِا وَلهَُمْ أَعْینُ ٌ لا یُبْصِرُونَ بهَِا وَلهَُمْ ءَاذَانٌ لَّا یَسْمَعُونَ بهَِا أُوْلَئکَ کاَلْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُوْلَئکَ هُمُ الْغَافِلُونَ:(2) آنها دلها [عقلها]یی دارند که با آن اندیشه نمی کنند، و نمی فهمند و چشمانی که با آن نمی بینند و گوشهایی که با آن نمی شنوند آنها همچون چهارپایانند بلکه گمراهتر! اینان همان غافلانند [چرا که با داشتن همه گونه امکانات هدایت، باز هم گمراهند]. }

انسانی که جنبة الهی خود را فراموش می­کند نهایت همّت خود را صرف دستیابی تأمین حاجات جسم می­کند و از حیات ابدی خود غافل است.

{یَعْلَمُونَ ظَاهِرًا مِّنَ الحَْیَوةِ الدُّنْیَا وَ هُمْ عَنِ الاَْخِرَةِ هُمْ غَافِلُونَ:(3) آنها فقط ظاهری از زندگی دنیا را می دانند و از آخرت (و پایان کار) غافلند! }

کمال چنین انسانی نیز در همان محدوده طبیعت است.

{وَمَن کاَنَ یُرِیدُ حَرْثَ الدُّنْیَا نُؤْتِهِ مِنهَْا وَمَا لَهُ فی الاَْخِرَةِ مِن نَّصِیبٍ:(4) کسی که زراعت

ص: 40

آخرت را بخواهد، به کشت او برکت و افزایش می دهیم و بر محصولش می افزاییم و کسی که فقط کشت دنیا را بطلبد، کمی از آن به او می دهیم امّا در آخرت هیچ بهره ای ندارد!»

بر اساس مطالب یادشده مصرف در میان کسانی که به هدف خلقت توجه نموده و برنامة زندگی را برای دست یافتن به آن تنظیم نموده اند با کسانی که بهره مندی از دنیا مادّی را اصل و غایت خویش قرار داده اند تفاوت فراوان وجود دارد.

خداوند است که آن را به رسم امانت، نزد آدمی نهاده است و به آنان اجازه داد تا با میانه روی بخورند و بیاشامند و در حدّ میانه بپوشند، و با رعایت میانه روی، ازدواج نمایند, مرکبی در حدّ متوسط داشته باشند و ما زاد آن را به فقیران مؤمن بازگردانند. هرکه از این حدّ [اعتدال و میانه روی] فراتر رود، آنچه از آن مال می خورد، حرام است و آنچه می نوشد، حرام و آنچه می پوشد، حرام و آنچه به وسیلة آن مال، ازدواج می کند، حرام و آنچه سوار می شود، حرام است.»

وقتی آدمی به هدف خلقت توجه نماید و خویش را امانت دار و همة امکانات را از آنِ خداوند بداند، نمی تواند نعمت ها را جدای از خالقش تصور نماید و به گونه ای آنها را بکاربندد که مطابق نظر خداوند نباشد، بیش از نیاز، مصرف نماید و یا آنچه نیاز است، مصرف ننماید.

در تبیین این معنا توجه به آیة 155 سورة بقره مناسب است. این آیه در پی بیان اینکه انسان به ترس، گرسنگی، کمبودهای مالی، جانی و محصولات آزموده می شود، می فرماید:

{وَبَشِّرِ الصَّابرِِین: صابران را بشارت و چشم روشنی ده.}

به مناسبت در آیة بعد به معرفی صابران می پردازد و می گوید:

«صابران کسانیندکه هرگاه به ایشان مصیبتی برسد می گویند: ما از خداییم و ما به سوی او باز می گردیم.»

یعنی به این معنا توجه می نمایند که خود و آنچه در اختیار داریم امانتی از سوی خداوند است. اوست که اختیار ما را در دست دارد. بخواهد عنایت می کند و بخواهد می ستاند. ما تسلیم فرمان اوییم.

مصرف صحیح و به دیگر عبارت پاسداشت امانت در هر امری به فراخور همان امر است. هر چند نقطه مشترک همة آنها شکرگزاری(1) به معنای استفادة صحیح از نعمت ها

ص: 42

و امکانات است.

انسان نسبت به خدا، خود، دیگران و حتّی طبیعت مسؤولیت دارد و در بارة هر یک بار امانتی را به دوش می کشد و به تناسب آن نیز باید پاسخگو باشد.(1)

از آنجا که مصرف، به کار بستن و استفاده از هر امر در مورد خویش است، نمی توان آن را منحصر در بهره وری از امکانات مادّی خلاصه نمود، بلکه پاسداشت هر امانت، مصرف صحیح آن است. در این جا به برخی از این امانت ها و بکار بستن صحیح آن، اشاره می شود.

می فرماید:

{وَقَالَ الرَّسُولُ یَارَبّ ِ إِنَّ قَوْمِی اتخََّذُواْ هَذَا الْقُرْءَانَ مَهْجُورًا:(1) و پیامبر عرضه داشت: پروردگارا! قوم من قرآن را متروک ساختند. }

استفادة صحیح از قرآن به دو جهت مورد توجه است.

یک: جایگاه و قداست قرآن که کلام الهی و معجزه ماندگار پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است.

دوم: هدف قرآن که نشان دهنده راه درستِ زندگی و چگونگی استفادة صحیح از امکاناتِ دنیایی جهت دست یافتن به کمال دنیا و آخرت است. لذا تمام آیات الهی باید محور رفتار انسان قرار گیرد و از گزینش آن خودداری شود. آیات 84 و 85 سورة بقره پس از توبیخ به خاطر استفادة ناصحیح از امکانات می فرماید:

{أَ فَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْکِتَابِ وَتَکْفُرُونَ بِبَعْضٍ فَمَا جَزَاءُ مَن یَفْعَلُ ذَالِکَ مِنکُمْ إلاّ خِزْی فی الْحَیَوةِ الدُّنْیَا وَیَوْمَ الْقِیَامَةِ یُرَدُّونَ إِلی أَشَدِّ الْعَذَابِ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ: آیا به بعضی از دستورات کتاب آسمانی ایمان می آورید، و به بعضی کافر می شوید؟! برای کسی از شما که این عمل را انجام دهد، جز رسوایی در این جهان، چیزی نخواهد بود، و روز رستاخیز به شدیدترین عذابها گرفتار می شوند و خداوند از آنچه انجام می دهید غافل نیست. }

اهل بیت علیهم السلام نیز نعمت های الهی در میان مردمند. استفادة صحیح از این نعمت به این است که پیشوایی آنان پذیرفته شود و از ایشان پیروی گردد، حقوق مادّی و معنویشان ادا و نسبت به آنان ابراز دوستی گردد.

{وَلا تُجادِلْ عَنِ الَّذِینَ یخَْتَانُونَ أَنفُسَهُمْ إِنَّ اللَّهَ لا یُحبُّ مَن کاَنَ خَوَّانًا أَثِیمًا:(1) از آنآن که به خود خیانت کردند، دفاع مکن، زیرا خداوند، افراد خیانت پیشة گنهکار را دوست ندارد. }

خودشناسی، محاسبة نفس، حفظ عزت نفس، صداقت با خویش، خود کنترلی و دوری از گناه، نمونه هایی از حفظ امانت و تعامل صحیح نسبت به خویشتن خویش است. ذلت پذیری، خود فراموشی، خود باختگی، خود بیگانگی، خودکُشی و ارتکاب گناه، نمونه هایی از خیانت به خویشتن و استفاده ای ناصحیح از توانایی های خدادادی است.

اموال عمومی تمام امکانات و سرمایه هایی است که خداوند آنها را مایة حیات و بقای زندگی قرار داده و مخصوص به نسلی خاص نیست و مردم هر دوره, مسؤولیت محافظت و استفادة صحیح از آن را دارند. مصرف صحیح این اموالِ خدادادی زمینة ماندگاری آن و رفاه جامعه امروز است و استفادة ناصحیح آن زمینه ساز کاهش و فرسایش این منابع و بروز مشکلات در جامعه.

علاّمه طباطبایی ذیل آیة {وَلا تُؤْتُوا السُّفَهاءَ أَمْوالَکُمُ الَّتِی جَعَلَ اللَّهُ لَکُمْ قِیاماً:(1) اموال خود را، که خداوند وسیله قوام زندگی شما قرار داده، به دست سفیهان نسپارید.} در بیان علت تعبیر «اموالکم» به جای «اموالهم» یعنی اضافه شدن واژة «اموال یتیمان» به اولیا آنها، بدین جهت است که مجموعه اموال و ثروت های موجود در دنیا متعلق به همه است و اگر مبتنی بر اصل مالکیت این اموال در اختیار افراد مختلف می باشد، ولی نباید مردم این حقیقت را فراموش نمایند که همه مردم جامعة یکی هستند و ثروت های دنیا متعلق به جامعة بشری است و بر تک تک افراد بشر است این اموال را حفظ نمایند و از هدر رفتن آن جلوگیری نمایند. پس افراد بی کفایت و سفیه نباید اجازه یابند که اموال را اسراف و ریخت و پاش نماید و انسان های عاقل باید اداره امور کودکان و دیوانگان و مانند آنها را به عهده گیرند و از تباه شدن ثروت ها جلوگیری نمایند.(2)

از مطلب یاد شده می توان چنین نتیجه گرفت گر چه اموالی در اختیار ما قرار داده شده و مالک آن هستیم ولی در یک نگاه کلی آنچه در دست ماست متعلق به کل بشریت است و مخصوص فردی خاص نیست و فقط اجازه داریم به گونه صحیح از آن بهره ببریم و به آن آسیب نرسانیم. بدیهی است این امر در مورد اموال عمومی و بیت المال بسیار سخت تر و حساس تر است.

امام علی علیه السلام می فرمایند:

ص: 46

«إنّ هذا المال لیس لی ولا لک وإنمّا هو فئ للمسلمین...:(1) این ثروت از من و تو نیست. این مالیات و غنیمتی برای مسلمانان است...»

هم ایشان در سخنی خطاب به کارگزاران خویش چنین فرمود:

«أدقّوا أقلامَکم وقارِبوا بین سُطورکم واحذفوا عنّی فضولکم واقصدوا قَصد المعانی وإیاکم و الإکثار، فانّ اموالَ المسلمین لاتحتمل الإضرار:(2) نوک قلم­هایتان را ریز کنید، سطرها را به هم نزدیک سازید، کلمات زائد را [در نوشتن گزارش] برای من حذف کنید و مفهوم اصلی را بیان نمایید، از زیاد نوشتن بپرهیزید، چرا که اموال مسلمانان، یارای ضرر ندارد.»

پذیرش مسؤولیت نسبت به خدا، جامعه و طبیعت و پاسخگو بودن در مقابل وظایف مختلف، نگاه انسان را به امکانات و موقعیت های پیرامونی متفاوت می نماید و مصرفی صحیح را به ارمغان می آورد.(1)

نگاه در وجود آدمی است که منابع مختلف امانت های خدادادی است که در اختیار ما قرار گرفته و تنها متعلق به ما نیست بلکه به نسل های آینده نیز متعلق دارد لذا ما امروز نسبت به مصرف صحیح آن مسئولیم و حق هر گونه تصرفی در آن نداریم.

جست(1) و در یک کلام به مصرفی صحیح دست یافت.

برای برنامه ریزی باید با دور اندیشی و هدف گذاری به گونه­ای عمل ­نمود که همة اجزای کار هم سو شوند و ساختاری نظم یافته حاصل آید.

امام جواد علیه السلام در بیانی به اهمیت برنامه ریزی توجه داده و فرموده اند:

«من لم یعرف الموارد أعیته المصادر:(2) هر که نداند کاری را از کجا آغاز نماید، از به سر انجام رساندن آن درماند».

حضرت علی علیه السلام نیز می فرمایند:

«من قعد عن حیلته اقامته الشدائد:(3) هرکه از برنامه ریزی دست کشید، گرفتاری ها، فرایش گرفت.»

همان حضرت در سفارش به برنامه ریزی روزانه و صید فرصت های طلایی می فرمایند:

«وایاک والعجلة بالأمور قبل أوانها أو التساقط فیها عند إمکانها، او اللجاجة فیها إذا تنکرت، او الوهن عنها إذا استوضحت فضع کل امر موضعه وأوقع کل عمل موقعه:(4) بپرهیز از شتاب کردن در کارهایی که هنگام انجام دادن آن نرسیده، یا سستی در آن، چون انجام دادنش ممکن گردیده؛ یا ستیزیدن در کارهایی که راه راست در آن ناپیدا است، یا سستی ورزیدن آن گاه که آشکار است. پس هر چیز را در جای آن بدار و هر کاری را به هنگام آن بگزار.»

و فرمودند:

ص: 50

«وامض لکل یوم عمله فإنّ لکل یوم ما فیه:(1) کار هر روز را همان روز به انجام رسان! چه هر روزی را کاری است.» و فرمود: «والفرصة تمر مر السحاب فانتهزوا فرص الخیر:(2) فرصت چون ابر می گذرد. پس فرصتهای خوب را غنیمت شمرید.»

در یک جمع بندی باید گفت افراد و مؤسساتی که بدون چشم انداز و نظمی مشخصی به مصرف امکانات و موقعیت ها می پردازند، علاوه بر صرف هزینه های فراوان، موفقیتی را نیز تجربه نمی کنند.

برنامه ریزی موفق, جهت دست یافتن به مصرف صحیح نیازمند شروطی است:

الف) خُرد و اجرایی نمودن کارها و تقسیم آن میان افراد؛ این کار, محاسبة ابزار، نیروها, هزینه ها و زمانبندی کار را به گونه ای دقیق ممکن می نماید.

حضرت علیu، به فرزندشان امام حسنu سفارش می فرمایند:

«واجعل لکل إنسان من خدمک عملاً تأخذه به فانّه أحری ألاّ یتواکلوا فی خدمتک:(3) هر یک از خدمتکارانت را کاری به عهده بگذار و آن را بدان کار بگمار تا هر یک وظیفه خویش بگزارد و کار را به عهده دیگری نگذارد.»

ب) ایجاد سازگاری و سازماندهی بخش های تقسیم شده به گونه ای که امکان انجام صحیح کار را فراهم آورد.(4) توجه ننمودن به سازگاری و هماهنگی بخش­های یک کل, فعالیت ها را دچار اختلال و شکست می نماید. نمونه این ناهماهنگی و بی نظمی را در جنگ احد مشاهده می کنیم که بزرگترین خسارت های سازمانی را در پی­داشت. در این جنگ، واحد تیر انداز برخلاف برنامه مورد تأکید پیامبر صلی الله علیه و آله رفتار نمود و زمینة شکست مسلمانان و شهادت حدود 70 تن را فراهم آورد.(5)

ص: 51

ج) دوراندیشی، عنصری دیگر از عناصر برنامه­ریزی است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در سفارش به تدبّر در کارها و بیان چگونگی آن می­فرمایند:

««إذا هممت بأمر فتدبر عاقبته فان یک خیراً ورشداً فاتبعه، وإن یک غیا فدعه:(1) هر وقت به کاری همت می گماری به عاقبت آن بیندیش اگر مایة رشد و سعادت بود پیگیری کن و اگر مایه گمراهی و انحطاط بود از آن صرف نظر بنما.»

حضرت علیu نیز سفارش می فرمایند:

««رَوِّ تحزم، فإذا استوضحت فاجزم:(2) فکر کن تا دور اندیش شوی و چون همه جوانب کار برایت روشن شد، آن گاه تصمیم قطعی بگیر.» و «إذا لوحت الفکر فی أفعالک، حسنت عواقبک فی کل أمر:(3) هر گاه در کارهایت بیندیشی، در هر امری نیک فرجام شوی.»

آن حضرتu در بیان نتیجه دور اندیشی در مسایل اقتصادی، می فرمایند:

«حسن التدبیر ینمی قلیل المال وسوء التدبیر یفنی کثیره:(4) نیک اندیشیدن و برنامه ریزی کردن، دارایی اندک را رشد می­دهد و سوء تدبیر، ثروت بسیار را به باد فنا می دهد.»

د) علم، دیگر شرط لازم برای برنامه ریزی و موفقیت در اجرای آن است.(5)

تقسیم درست و نظم یافته امکانات موجود، زمینه ای دیگری برای مصرف صحیح می باشد. قرآن در بیان داستان حضرت موسیu آن هنگام که برای قوم خویش تقاضای آب نمود، می فرماید:

{وَإِذِ اسْتَسْقی مُوسی لِقَوْمِهِ فَقُلْنَا اضْرِبْ بِعَصاکَ الْحَجَرَ فَانْفَجَرَتْ مِنْهُ اثْنَتا عَشْرَةَ

ص: 52

عَیْناً...:(1) به او دستور دادیم: عصای خود را بر آن سنگ مخصوص بزن! ناگاه دوازده چشمه آب از آن جوشید آن گونه که هر یک (از طوایف دوازده گانه بنی اسرائیل)، چشمة مخصوص خود را می شناختند.}

در ادامه، آیه به نتیجه این تقسیم امکانات در قالب دستوری دیگر اشاره می نماید:

«(و گفتیم:) از روزیهای الهی بخورید و بیاشامید! و در زمین فساد نکنید!»

و استواری بر آن رفتار فراهم می شود.

مورد پژوهی تشویق و تنبیه در قرآن کریم نمونه های فراوانی را به دست می دهد که به "تشویق" به عنوان محرّکی لذت بخش برای افزایش و تثبت رفتار مثبت, نگاه شده و به تنبیه به عنوان بازدارنده ای از رفتار منفی اشاره شده است. به دو نمونه بنگرید:

قرآن در پی اشاره به داستان آنآن که از دستورات الهی سرپیچی نموده و عذاب بر آنها نازل شد، آن عذاب را به عنوان "نکال" بر می شمارد. یعنی عقوبتی که مجرم را از تکرار گناه باز می دارد و عبرتی برای دیگران به شمار می آید.

{فَجَعَلْنَاهَا نَکَالاً لِّمَا بَیْنَ یَدَیْهَا وَمَا خَلْفَهَا وَمَوْعِظَةً لِّلْمُتَّقِینَ:(1) و ما آن [عقوبت] را برای حاضران و [نسل های] پس از آن، عبرتی، و برای پرهیزگاران پندی قرار دادیم.}

در نتیجه باید گفت آموزش صحیح روش های مختلف رفتاری در تمام ابعاد زندگی زمینه های مصرف صحیح را فراهم می آورد. هرچند نباید از این نکته غافل شد که پایداری رفتار وابسته به فرهنگ سازی رفتارهای صحیح است.

علاوه بر موارد یاد شده فوق می توان به عوامل دیگری در زمینه سازی مصرف صحیح اشاره نمود که مهم ترین آنها عبارتند از: عدالت و پیشرفت، شناخت دقیق نیازها، مبارزه با هوای نفس و تعدیل غرایز و شناخت چگونگی استفادة درست و بهینه از منابع موجود.

ص: 54

آموزه­های دینی است که در دو بخش: اصول حاکم بر مصرف عمومی و اصول حاکم بر الگوهای مصرفی ویژه، سامان می یابد.

النفس»(1) نکوهش شده است. امّا آنچه در معارف اسلامی توجه شده و بر آن مهر تأیید خورده است، جنبة عینی نیاز یعنی نیازمندیهای واقعی آدمی می باشد که باید برای همة افراد، به اندازة کافی و متناسب با شرایط روز، برآورده گردد.(2)

از سوی دیگر، بر اساس آموزه­های اسلامی، نیازمندهای آدمی منحصر به نیازهای مادّی نیست. بلکه انسان، نیازهای معنوی(عبادی) نیز دارد که بایستی بخشی از درآمد و ثروت خود را برای رفع آن­ها ویژه سازد. با این نگاه، می­توان نیازهای آدمی را در بخش­های ذیل شمار نمود که البته تعدادی از آنها نیازهای اصلی و ضروری، و شماری نیز نیازهای فرعی و رفاهی می باشند:

تغذیه (خوراکی­ها و آشامیدنی­ها) پوشاک

مسکن

وسایل زندگی

هزینه­های ازدواج مصارف مربوط به آموزش و تحصیل

مرکب و وسیله نقلیه وسایل آرایش و زیبایی

انرژی

مصارف بهداشتی و درمانی

مصارف تفریحی و تشریفاتی(مسافرت) مشارکت­های اجتماعی (اطعام، انفاق...)

پس انداز و سرمایه­گذاری برای آینده.

قرآن کریم، با برشمردن مصداق­های فراوانی از مصارف مورد نیاز آدمی در آیاتی متعدد،(3) خاطر نشان می­سازد که خداوند، امکانات مورد نیاز انسان ها را در اختیارشان نهاده است:

{وَآتاکُمْ مِنْ کُلِّ ما سَأَلْتُمُوهُ وَإِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللَّهِ لا تُحْصُوها:(4) و از هر چه از او

ص: 57

خواستید به شما عطا کرد، و اگر نعمت خدا را شماره کنید، نمی توانید آن را به شمار درآورید. }

شهید ثانی ترسِ از طولانی شدن مریضی یا سختی در بهبود را هم داخل در معنای مضطر دانسته است.(1)

مرحوم صاحب جواهر، موارد اضطرار را گسترش داده، ترس بر نفس محترم مانند ترس زن باردار نسبت به جنین، ترس بر آبرو، یا مال محترم و به طور کلی هر ضرری را که معمولاً تحمل نمی شود، در تحقق اضطرار داخل دانسته است.(2)

گفتنی است این سطح از برآورده نمودن نیازها و مصرف امکانات، سطحی است که از سر ناچاری پیش می آید و اسلام برای جلوگیری از تلف شدن مکلّف آن را اجازه نموده است. لذا فرد باید تمام تلاش خویش را به کار بندد تا از این سطح خارج شده و به سطح مطلوب ارتقا یابد.

ب) اضطرار به تصرف در مال دیگری

گاه افراد از سر اضطرار نیازمند تصرف در مال دیگری می شوند. در این صورت حکم تکلیفی -به مَثل حرمت- برداشته می شود و تصرف جایز است.(1) ولی حکم وضعی باقی است و در صورت ایجاد خسارت ضمان آور است.(2)

در این جا آوری چند نکته لازم است.

1. در حال اضطرار، برای دفع ضرر، استفاده از حرام، واجب می شود. امام صادق علیه السلام می فرمایند:

«من اضطر إلی المیتة والدم ولحم الخنزیر فلم یأکل شیئًا من ذلک حتی یموت فهو کافر:(3) هر کس به خوردن مردار، خون وگوشت خوک مضطر گردد و از آنها هیچ نخورد تا بمیرد، کافر است».

این ملاک در برخی عبارات فقهی نیز به روشنی قابل مشاهده است. بنگرید:

«در هر موردی که حفظ جان، به انجام عمل حرامی بستگی داشته باشد، انجام آن، واجب است. و اجتناب جایز نیست و بین شراب، گِل و سایر محرمات نیز فرقی نیست. بنابراین اگر به گونه ای تشنه شودکه بر جان خویش بترسد، نوشیدن شراب جایز بلکه واجب است».(4)

امّا در صورتی که دفع ضرر واجب نباشد، -مانند جلوگیری از سرقت اموال خویش- تصرف در مالی دیگری برای جلوگیری از آن نیز واجب نیست، بلکه جایز است. مانند استفاده بدون اجازه از تلفن دیگری برای جلوگیری از سرقت.

2. اضطرار، باعث می شود حکم الزامی، چه وجوب و چه حرمت، برداشته شود. چه، هر حکم الزامیی که برای شرایط معمولی وضع شده است، در زمان اضطرار و خطر،

ص: 61

فعلیّت نخواهد داشت. به عنوان مثال، یکی از شرایط واجب نماز استقرار و آرامش بدن است. این وجوب در زمان اضطرار، برداشته شده است.(1)

3. بر اساس قاعدة «الضرورات تتقدر بقدرها»(2) میزان استفاده مجاز از حرام در حال اضطرار، تنها به اندازه ای خارج شدن از حالت اضطرار است. امام خمینی رحمة الله نگاشته اند:

«اگر فردی به انجام عملی حرام، مضطر شود، باید به میزان ضرورت، بسنده کند و زیادتر از آن برای وی جایز نیست. بنابراین اگر ضرورت، ایجاب کند که برای بر طرف ساختن خطر از خویش، شراب بنوشد یا مردار بخورد، باید به همان مقدار ضرورت اکتفا کند و استفادة بیشتر از آن، جایز نیست».(3)

«اگر استعمال آب، ضرر نداشته باشد؛ بلکه باعث حرج و سختی شود مانند رنج سرما و خشونت پوست، بعید نیست [وضو یا غسل] صحیح باشد؛ گر چه تیمّم هم جایز است».(1)

هم چنین مصارفی که در وضعیت معمولی، حرام است، در زمان عسر و حرج جایز می گردد؛ مانند استفاده از موی مصنوعی در کشورهایی که رعایت پوشش اسلامی را ممنوع کرده اند.(2)

پس در این شرایط برای برآورده نمودن نیازها مادّی سطح ویژه ای از مصرف شکل می گیرد که بر اساس آن مصارف خاصی، مباح می گردد. روشن است، اجازه شارع مقدس به این سطح از مصرف نیز بار جلوگیری از به مشقت افتادن مکلفین است لذا شایسته است افراد برای رسیدن به سطح مطلوب تلاش نمایند.

در پایان این قسمت نیز چند نکته گفتنی است.

1. حکم اوّلیه برخی از مسایل به لحاظ اهمیت، در شرایط اضطرار و عسر و حرج نیز تغییر نمی کند و به حال اوّلی خویش باقی است. مثلاً ویران نمودن کعبه به گونه ای که هیچ اثری از آن باقی نماند و امکان بازسازی آن نباشد نزد شارع مقدس از حفظ جان و مال واجب تر است. لذا در شرایط اضطرار و عسر و حرج نیز حکم دفاع از کعبه برداشته نخواهد شد. به این دلیل که اهمیّت برخی از واجبات و محرمات در نظر شارع مقدس و متشرعان، در بالاترین درجه خود قرار دارد.(3)

2. برداشته شدن احکام حرجی از عهدة مکلّف به جهت لطف و آسان گرفتن بر وی است.(4) لذا، اگر مکلّف، مشقتی را تحمل کرد و مثلاً در حال عسر و حرج وضو گرفت،

ص: 63

مرتکب عمل حرامی نشده است.(1) هرچند برخی در این جا احتیاط نموده اند.(2)

3. معیار در حرج، شخصی است نه نوعی.(3) یعنی هر چند اگر مسئله ای برای غالب مردم مشقت نداشته باشد ولی برای فردی به خصوص حرجی باشد، می تواند حکم حرجی را بجا نیاورد. هر چند مواردی که دلیل خاص بر نوعی بودن حرج داشته باشیم باید حرج نوع احراز گردد.(4)

4. رفع تکلیف به عسر و حرج، موقّتی و محدّود است و تا زمانی که سختی و مشقت باقی است، تکلیف از عهده مکلّف ساقط است و به محض رفع عسر وحرج، چنانچه امکان انجام تکلیف باقی باشد، باید آن را انجام دهد.(5)

می شود.(1) ولی به نظر می رسد بیشتر فقیهان مسکین را از نظر مالی بد حالتر از فقیر می دانند.(2)

در تعریف شرعی فقیر و مسکین، قید زمان نیز دخالت داده شده است. فقیر شرعی کسی است که نه مخارج سال خود و افراد تحت تکفل خویش را دارد و نه حرفه و امکاناتی که بتواند چنین هزینه ای را تأمین کند.(3)

احکامِ ویژه ای برای این دو سطح مطرح است که ما به خاطر اشتراک احکام آنها، مباحث را تحت یک عنوان مطرح می کنیم.

می کنند. هر چند برای دریافت آن باید تا زمان تمکّنِ آنان، صبر کرد. (1)

جواز دریافت کفّاره؛ هر چند برخی فقط این مورد را مخصوص مسکین می دانند(2) ولی اکثر، دو گروه مسکین و فقیر را شایسته دریافت کفّاره می دانند.(3)

امکان وجوب حج برای فقیر و مسکینی که مالی به دست آورده اند که با آن امکان انجام حج برایشان حاصل می شود ولی هزینه سالانة آنان را کافی نیست.(4)

در پایان گفتنی است: اگر کسی با توجه به تفاوت وضعیت معیشتی مسکین و فقیر مالی را برای مسکین، وقف یا نذر نماید و یا بر این اساس وصیت کند، استفاده آن در غیر موردش (فقیر) جایز نیست.

این سطح از سطوح برآورده نمودن نیازهای مادّی نیز مطلوبیت ندارد و درباره آن آموزه های دینی فراوانی در دست است. به مناسبت و با توجه به تأکید اسلام برای خروج از این سطح به برخی از آیات و روایات در این باره اشاره می گردد.

بدون تأمین نیازهای مادّی، امکان زندگی توأم با سلامتی و کار آمدی وجود نخواهد داشت، و در نتیجه، فرد از رسیدن به کمالات معنوی و ایفای وظایف انسانی و الهی خود باز می­ماند و هدف آفرینش او، که همان معرفت، عبادت(5) و علم(6) و در نتیجه قرب به حق است(7)، تحقق نخواهد یافت.

پیامبر گرامی خدا صلی الله علیه و آله در سخنی که واقع بینی آموزه­های اسلامی را نشان می­دهد، فرمود:

«اللهمّ بارک لنا فی الخبز، ولاتفرق بیننا وبینه فلولا الخبز ما صُمنا ولا صلّینا ولا ادیّنا

ص: 66

فرائض ربنّا عزّوجل:(1) پروردگارا، برای ما در نان برکت ده، و میان ما و آن جدایی میفکن، چرا که بی نان، توان روزه گرفتن، نماز خواندن و انجام فرایض پروردگار متعال خود را نداریم.»

روشن است که «نان» در این روایت به عنوان نماد نیازهای مادّی انسان یادشده و منحصر به آن نیست. چنان که کمبود امکانات مادّی و تأمین نشدن بجا و به اندازه نیازمندی­ها، به طور مستقیم نیز بر باورهای دینی، انجام وظایف عبادی و نیل به کمالات معنوی، تأثیری منفی دارد. امام صادق علیه السلام به نقل از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرمایند:

«کاد الفقر أن یکون کفراً:(2) فقر، آستانة کافری است.»

و امام علی علیه السلام می فرمایند:

«...فإنّ الفقر منقصة للدّین:(3) همانا فقر، مایة نقص در دین است.»

نیز رسول خدا صلی الله علیه و آله به زمامداران جامعة اسلامی چنین فرمان می دهد:

«...ولم یفقرهم فیکفرهم...:(4) [زمامداران، مردم] را فقیر نسازند تا به کفر گرایند.»

فقر می تواند از دو سو به دینداری فقیر آسیب رساند:

نخست آن که بسیاری از مردم، از بنیانهای ایمانی و معرفتیِ استواری برخوردار نیستند. این مسأله در کنار ناتوانی فکری مناسب در تحلیل، نابرابریهای اقتصادی و اجتماعی، مردم را وامی دارد تا رنج و محرومیت و مشکلات اقتصادیِ خود را به خدا و دین نسبت دهند و تا مرز کفر پیش روند، به ویژه هنگامی که با پندار «تقدیر الهی بودن فقر» خداوند را بانی ظلم به خویش انگارند. افزون بر آن، حتّی با حفظ اعتقادات نیز، ممکن است فشار فقر، آنان را به گناهانی همچون دزدی، کلاه برداری و خودفروشی وادارد که این خود، کفر عملی به شمار می رود(5).

ص: 67

دوّم این که تنگدستان با ایمانی که به دلیل باورهای استوار دینی، در برابر رنجها و سختیها، شکیبایی می ورزند از انجام بسیاری از وظایف دینی و عبادی، همچون حج، پرداخت صدقات و زکات و مانند آن، محروم می مانند(1).

از این روی، نیازهای مادّی انسان، جنبه عمومی داشته و استثناپذیر نیست، حتّی پیامبران و اولیای الهی نیز که در اوج معنویت و ملکوت بوده­اند، به طور طبیعی، به امکانات مادّی نیاز داشته­اند.

{وَما أَرْسَلْنَا قَبْلَکَ مِنَ الْمُرْسَلِینَ إلاّ إِنَّهُمْ لَیَأْکُلُونَ الطَّعَامَ وَیَمْشُونَ فِی الأَسْوَاقِ:(2) و پیش از تو پیامبران [خود] را نفرستادیم جز این که آنان [نیز] غذا می خوردند و در بازارها راه می رفتند. }

در روایات مربوط به لزوم و مقدار نفقه همسر، با عبارت­هایی گوناگون، به اصل نیاز اشاره شده است. از جمله:

«انفق علیها ما یقیم ظهرها مع کسوه:(3) برای او [همسرش]به مقداری که نیازهای او را تأمین کند، همراه با پوشاک، هزینه نماید.»، «یشبعها و یکسوها:(4) او را سیر نماید و بپوشاند.» «یکسوها من العری و یطعمها من الجوع(5): او را از برهنگی بپوشاند و از گرسنگی سیر نماید.»

در بحث ویژگی­های فقیری که استحقاق دریافت زکات دارد، امام صادق علیه السلام در پاسخ کسی که می­پنداشت دارا بودن خانه و دیگر نیازمندی­های اساسی، مانع دریافت زکات می شود، فرمود:

«أفتأمرنی ان آمره یبیع داره وهی عزّه ومسقط رأسه او یبیع جاریته التی تقیه الحّر والبر وتصون وجهه ووجه عیاله، أو آمره یبیع غلامه و جمله و هو معیشه وقوته بل

ص: 68

یأخذ الزکاة:(1) آیا مرا وا می­داری به او دستور دهم خانه­اش را، که عزّت او و محل سکونتش است، بفروشد! یا کنیزش را، که او را از گرما و سرما حفظ می­کند و آبروی او و خانوده­اش را صیانت می­نماید بفروش رساند! یا به او دستور دهم غلام و شترانش را که وسیله کسب درآمدش می باشد بفروشد؟![خیر]، بلکه زکات دریافت کند.»

صاحب جواهر از این روایت، استثنای همه نیازمندی­های فرد را فهمیده است.(2)

در بحث فقیری که استحقاق دریافت زکات را دارد، امام صادق علیه السلام فرمود:

«فان لم تکن الغله تکفیه لنفسه و لعیاله فی طعامهم و کسوتهم وحاجتهم من غیر اسراف، فقد حلْت له الزکاه:(3) پس اگر محصول کشاورزی برای غذا و پوشاک و نیازمندی­های خود و خانواده­اش -بدون زیاده­روی و اسراف- کافی نیست، دریافت زکات برای او حلال است.»

که میان مردم رایج است و در زندگی معمول و ارتباط هایشان، جریان دارد، به گونه ای که برای بیشتر آنان، امری طبیعی تلقّی می شود.(1)

در مرزبندی و بیان حدّ و حدودِ سطح عمومی، خروج از خط فقر را باید به عنوان حداقل و کف به حساب آورد. ولی در سقف و حداکثر نظراتی وجود دارد که از سطح توسعه تا نرسیدن به حدّ اسراف تعبیر شده است.

این سطح، کفِ مطلوبیت را از نظر دینی دارا است و لازم است افراد تمام تلاش خویش را برای دست یافتن به این سطح از دارایی به کار بندند. تأکیدهای فراوان دین که در بحثهای بعد پیشکش می شود، نمونه هایی از دستور دین برای رسیدن به این سطح است.

است.(1) شهید اوّل، چنین هزینه ای را از برترین صدقات دانسته است.(2)

نسبت به توسعه مادّی، در برخی زمانها تأکید بیشتری شده است. به مَثل، دراعیاد و شب و روز جمعه لازم است با توسعه بر افراد تحت سرپرستی و ایجاد نشاط در آنها با تهیة هر آنچه از گوشت، شیرینی، میوه و سبزیجات میسّر است، این زمانها را ممتاز نمود.(3)

با توجه به استحباب توسعه، هزینه هایی که به این منظور انجام می شود، جزء مؤونه به شمار رفته و پرداخت خمسِ آنها واجب نیست.(4)

و کیفیت در نظر گرفت و رفاه و آسایش را برای زندگی تأمین کرد.

هر چند به اختصار در میان سخن از سطوح مصرف به این پرسش پاسخ گفتیم ولی از آن رو که مطلب دارای اهمیت است به تفصیل آن می پردازیم.

از آموزه های اسلامی چنین برمی آید که جهت تأمین نیازهای رفاهی تمام انسان ها، سطح ششم از سطوح یاد شده (توسعه و رفاه)، تأکید شده است، بدین معنا که همة افراد، در کنار تأمین نیازمندیهای ضروری خود، از امکانات رفاهی نسبی و متعارف نیز برخوردار باشند:

{وَلَقَدْ مَکَّنَّاکُمْ فِی الأَرْضِ وَجَعَلْنَا لَکُمْ فِیهَا مَعَایِشَ...:(1) و قطعاً شما را در زمین، قدرت عمل دادیم، و برای شما در آن، وسایل معیشت نهادیم. }

{قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَة اللهِ الَّتِی أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّیِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِیَ لِلَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیَاة الدُّنْیَا...:(2) بگو: زیورهایی را که خدا برای بندگانش پدیدآورده و [نیز] روزی های پاکیزه را چه کسی حرام گردانیده است؟ بگو: این [نعمت ها] در زندگی دنیا برای کسانی است که ایمان آوردند. }

در روایات نیز به این نکته توجه شده است و فراهم ساختن رفاه نسبی جامعه، از آرمانهای اقتصاد اسلامی است، به گونه ای که حتّی به فقیران و تنگدستان، آن اندازه زکات و صدقه، باید داده شود که به زندگی متوسط دست یابند.

از نگاه این روایات، اقتصاد اسلامی بر آن است تا نیازهای جامعه را برای دستیابی به رفاه نسبی برآورده سازد.(3)

بر این اساس، آن چه در سطح مطلوب تأمین نیازهای، بایستی در نظر گرفته شود عبارتند از:

ص: 72

1. اکتفا به حدّ ضرورت و حداقل در تأمین نیازهای، -جز در مواردی خاص-(1) مطلوبیت ندارد بلکه گاه، مجاز نیز نمی­باشد.

2. در طرف حداکثر، حدّ آن، تا به آن جا است که به سطح اسراف و اتراف نرسد.

3. سطح مطلوب برای عموم مردم، حدّی است که رفاه و آسایش زندگی را در حدّ متعارف و معمول، تأمین نماید.

4. در تأمین نیازها، صرفاً برطرف ساختن نیازها جسمی مدّ نظر قرار نمی­گیرد، بلکه تأمین نیازها از نظر مقدار و کیفیت، بایستی به گونه­ای باشد که عزّت و شرافت شخص را نیز حفظ نماید، و این، همان است که در سخنان فقیهان، با عنوان «شأن» یاد می­شود. آن سآن که خواهد آمد.

5. نیازهای معنوی نیز در کنار نیازهای مادّی باید مد نظر قرار گیرد.

6. در کنار نیازهای واقعی، نیازهای کاذبی نیز وجود دارد که در الگوی مصرف، نباید مورد توجه قرار گیرند.

اکنون توضیح نکات یادشده را به همراه دلایل و شواهد آن پیشکش می نماییم.

رَحیمٌ وَالْخَیْلَ وَالْبِغالَ وَالْحَمیرَ لِتَرْکَبُوها وَزینَةً وَیَخْلُقُ ما لا تَعْلَمُونَ:(1) و چارپایان را برای شما آفرید: در آنها برای شما [وسیله] گرمی و سودهایی است و از آنها می خورید و در آنها برای شما زیبایی است، آن گاه که [آنها را] از چَراگاه برمی گردانید و هنگامی که [آنها را] به چراگاه می برید و بارهای شما را به شهری می برند که جز با مشقت بِدنها بدان نمی توانستید برسید. قطعاً پروردگار شما رئوف و مهربان است. و اسبان و استران و خران را [آفرید] تا بر آنها سوار شوید و [برای شما] تجمّلی [باشد]، و آنچه را نمی دانید می آفریند. }

مناظره امام صادق علیه السلام با جمعی از صوفیه که می­پنداشتند مصرف، بایستی در حدّ ضرورت باشد، از جمله، روایت مفصّلی که مرحوم کلینی در این باره نقل کرده است که: سفیان ثوری، نزد امام صادق علیه السلام آمد و بر نوع لباس حضرت که از کیفیت و مرغوبیت برخوردار بود، خرده گرفت. امام علیه السلام با تفصیل با وی سخن گفت و با استناد به آیات و روایاتی چند از پیامبر صلی الله علیه و آله، و نیز بیان سیرة سلمان، ابوذر، سلیمان، داود، یوسف علیه السلام و ذوالقرنین، پندار آنان را نادرست، و سبک زندگی و مصرف آنان را نامطلوب دانست.(2) و نیز مناظره ابن عباس با خوارج، که از سوی علی علیه السلام به سوی آنان فرستاده شد بود. (3)

روایاتی که بر موغوبیت کالاهای مصرفی، لذیذ بودن غذاها، لباس زیبا، وسیع بودن منزل مسکونی، راهوار بودن مرکب و نیز گشایش در زندگی تأکید کرده­اند. تردیدی نیست که مطلوبیت این موارد، به معنای مطلوبیت ایجاد رفاه در زندگی و مصرف است. برای نمونه به برخی روایات در این باره بنگرید:

«عن ابی الحسن علیه السلام قال: ینبغی للرجل أن یُوسّع علی عیاله کی لا یتمنوّا موته...:(4)

ص: 74

شایسته است مرد، در زندگی خانواده­اش گشایش ایجاد نماید تا مرگ او را آرزو نکنند.»

«عن الرضا علیه السلام قال: صاحبُ النِّعمةِ یجب علیه التوسعةُ علی عیاله:(1) صاحب نعمت، باید بر خانواده­اش گشایش دهد.»

«عن ابی عبدالله علیه السلام قال: سألته عن الرجل الموسر یتخذُ الثیابَ الکثیرة الجیاد والطیالسته والقمصَ الکثیرة یصون بعضها بعضاً یتجمّل بها أیکون مُسرفأ؟ قال: لا، لان الله عزّوجل یقول: لینفق ذو سعه من سعته:(2) شخصی از امام صادق علیه السلام پرسید: هر گاه مردی ثروتمند، جامه­هایی فراوان و مرغوب، و طیلسان (رداهایی سبز و زیبا) و پیراهن­های زیادی داشته باشد تا به وسیلة برخی از آن­ها، برخی دیگر را حفظ نماید، و بدان­ها خود را بیاراید، اسراف­کار به شمار می­آید. فرمود: خیر، زیرا خداوند می­فرماید: «بر توانگر است که از دارایی خود هزینه کند.»(3)

«عن ابی حمزه قال: کنّا عند ابی عبد الله علیه السلام جماعة فدعا بطعامٍ مالنا عهدٌ بمثله لذاذةً و طیباً واوتینا بتمرٍ نَنظرُ فیه الی وجوهِنا من صفائه و حُسنه. فقال رجلٌ: لَتُسْألُّنَّ عن هذا النًّعیمِ الذی نعمتم به عند ابن رسول الله. فقال ابو عبدالله علیه السلام: الله أکرم و أجلّ من أن یُطعمکم طعاماً فیسوغکموه ثم یسألکم عنه، ولکن یسألکم عمّا أنعم علیکم بمحمّد و آل محمد صلی الله علیه و آله:(4) ابو حمزه گوید: گروهی نزد امام صادق علیه السلام بودیم. پس ما را به غذایی فراخواند که هرگز به لذت و پاکی آن ندیده بودیم. خرمایی برایمان آوردند که از صفا و مرغوبیتش، می­توانستیم صورت خود را در آن نظاره کنیم. در این هنگام مردی گفت: به طور قطع از این نعمتی که نزد پسر رسول خدا صلی الله علیه و آله به شما

ص: 75

ارزانی شد، سؤال خواهید شد. در این هنگام امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند، کریم تر و بزرگ تر از آن است که غذایی به شما بدهد و آن را بر شما گوارا سازد، سپس در بارة آن از شما سؤال و بازخواست نماید. بلکه از نعمت محمّد و آل محمد صلی الله علیه و آله که به شما ارزانی داشته، از شما سؤال خواهد کرد.»

«قال ابو عبدالله علیه السلام: إعمل طعاماً وتنوق فیه وادع علیه أصحابک:(1) امام صادق علیه السلام فرمود: غذایی آماده نما و آن را لذیذ و مرغوب کن و یارانت را برای آن دعوت نما.»

«قال رسول الله صلی الله علیه و آله: من سعادة المسلم سعة المسکن... والمرکب الهنیئ:(2) رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: از خوشبختی مسلمان، وسیع بودن مسکن... و مرکب راهوار است.»

این گونه است که شهید اوّل، در سخنی استوار که برگرفته از آیات و روایات است می­گوید:

«مستحب است آدمی خود را برای افراد نزدیک بیاراید، آن سآن که برای غریب و ناآشنا ­آراسته می سازد، و لباس­هایی فراوان و شیک و مرغوب داشته باشد، چرا که در دارا بودن سی عدد لباس و نیز نفیس بودن آن­ها، اسرافی نیست، وآن چه از صحابه در مورد خلاف آن نقل شده، ناشی از ناداری و به پیروی از شرایط زمان بوده است.»(3)

روایاتی که بر لزوم تأمین فقیر تا حدّ رسیدن به سطح معیشتی مناسب و توأم با رفاه نسبی تأکید می­کنند و پرادخت زکات را برای این منظور مجاز می­شمرند، به گونه­ای که حتّی دارا بودن خادم نیز، مانع از دریافت زکات نمی­شود. بنگرید:

«عن ابی بصیر: قال: قلت لابی عبدالله علیه السلام: إنّ شیخاً من أصحابنا یقال له عمر، سأل عیسی بن اعین -وهو محتاج- فقال له عیسی: امّا انّ عندی من الزکاة، ولکن لا اعطیک منها، فقال له: ولِم؟ قال: لانّی رأیتُک اشتریتَ لحماً و تمراً. فقال: انّما ربحت

ص: 76

درهماً فاشتریت بدانقین لحماً وبدانقین تمرأ، ورجعت بدانقین لحاجة. قال: فوَضع ابو عبدالله علیه السلام یَدَه علی جبهته ساعة، ثم رفع رأسه، ثم قال: إنّ الله نظر فی أموال الأغنیاء، ثم نظر فی الفقراء فجعل فی أموال الأغنیاء ما یکتفون به، ولو لم یکفهم لزادَهم. بلی فلیُعطه ما یأکل ویشرب ویکتسی ویتزوّج ویتصدق ویحجّ:(1) ابو بصیر گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: پیرمردی از اصحاب ما [:شیعیان] به نام عمر که نیازمند است، از عیسی بن اعین درخواست کمک کرد. عیسی به او گفت: البته نزد من زکات هست، ولی به تو نمی­دهم. وی گفت: برای چه؟ گفت: زیرا دیدم که گوشت و خرما خریدی. وی پاسخ داد: من صرفاً یک درهم به دست آوردم و به دو دانق[از آن] گوشت و به دو دانق خرما خریده و دو دانق را نیز برای برآوردن نیازی دیگر، بازگرداندم. [ابوبصیر] گوید: امام صادق علیه السلام دست خویش را لحظه­ای بر پریشانی­اش نهاد، آن گاه سرخود را بلند نمود و فرمود: به راستی خداوند به اموال توانگران نظر فرمود، سپس به نیازمندان نظر کرد. آن گاه در اموال توانگران، به مقداری [برای فقیران] قرار داد که برای آنان کافی باشد، و اگر کفایت نمی کرد بر آن می افزود.آری، باید [از زکات آن قدر] به او بدهد تا بخورد و بنوشد و بپوشد و ازدواج کند و صدقه دهد و حج گزارد.»

«عن سماعة قال: سألت ابا عبدالله علیه السلام عن الزکاة هل تصلح لصاحب الدار والخادم؟ فقال: نعم:(2) سماعه گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: آیا زکات به کسی که خانه و خادم دارد، می رسد؟ فرمود: آری.»

نیز سخن معروف امام علی علیه السلام به صحابی خود: «علاء» و نکوهش او به سبب اکتفا به حداقل ها که پس از این خواهد آمد(3)، بر این مطلب دلالت دارد.

روایات فراوانی وجود دارد که در جای خود، در همین نوشته خواهد آمد.

ذلک أرخت عزالیها، فأحقّ أهلها بها أبرارها:(1) رسول خدا صلی الله علیه و آله در زمانی می زیست که وضع زندگی مردم، بسیار سخت و دشوار بود، و ایشان نیز طبق همان شرایط، رفتار می نمود، ولی پس از او، دنیا بر مردم گشایش یافت، پس سزاوارترین افراد به [استفاده از] آن، نیکان می باشند.»

فقیهان، در مبحث نفقه همسر، تصریح کرده­اند که عامل اصلی تعیین کننده مقدار و کیفیت کالاها و امکانات مورد نیاز همسر، عرف و عادت موجود در هر زمان و مکان است. چه، در قرآن و سنت به طور مطلق به هزینه کردن برای همسر امر شده و مقدار مشخصی در شرع برای آن بیان نگردیده است و در چنین صورتی، به عرف و عادت مراجعه می­شود.(2)

بر همین اساس، برخی از فقیهان، با بررسی عرف و عادت زمان و مکان خود، موارد هشت گانه­ای را به عنوان نیازهای زندگی مطرح کرده­اند که تأمین آنها برای زن، بر عهده شوهر است، ضمن آن که تعیین نوع و جنس و مقدار هر یک را نیز، به عرف و متعارف هر شهر موکول کرده­اند. موارد یادشده عبارتند از: طعام، خورش، لباس، فرش و رختخواب، وسایل آشپزی، وسایل نظافت، مسکن و خادم.(3)

نیک روشن است که نوع و مقدار کالاهای مصرفی، در گذر زمان پیوسته در حال تغییر بوده و نسبت به مناطق جغرافیایی، متفاوت می­باشد. به همین دلیل، در آموزه­های دینی، برروی مصداق­ها، تأکید نشده و اگر در برخی روایات، نوع و مقداری خاص نیز بیان گردیده،(4) حمل بر عرف و عادت آن زمان می­شود،(5) یا آن که گاه، مصداقی یاد

ص: 79

شده که به طور معمول در همه زمان­ها و مکان­ها، مورد نیاز آدمی است.(1)

اختلاف شرایط زمانی معصومان و سیره متفاوت آنان، الگوی جامعی را شکل داده است تا آدمی در هر شرایطی، الگوی مصرفی خویش را باز شناسد. فقیهی برجسته در سخنی استوار می­گوید: از جمله مستحبات لباس، پوشیدن وآراستن خود با لباس­های فاخر، در زمانی است که امور [اقتصادی] مردم، گشایش دارد، و پوشیدن لباس پست [و ارزان قیمت] در زمان دشواری و فشار [مالی] است. و بدین جهت، سیره عملی پیامبر صلی الله علیه و آله با بیشتر ائمه علیه السلام تفاوت یافته است.»(2)

بنابراین، در دیگر زمان­ها ممکن است نیازهای مادّی فرد، منحصر به موارد هشت گانه نباشد، یا مصداق­هایی جز آن چه در روایات و متون فقهی بیان شده، افزوده گردد. برای نمونه، امروزه وسایلی همچون جاروبرقی، ماشین لباس­شویی، کولر، تلفن، و حتّی تلویزیون و برخی تجهیزات الکترونیکی، در عرف غالب، جزء وسایل مورد نیاز زندگی قرار می­گیرد که در گذشته، خبری از آنها نبود؛ و در مقابل، برخی وسایل رایج در زمان­های قدیم، امروزه کاربردی ندارند و جزء نیازمندی­ها قرار نمی­گیرد. این گونه است که فقیهان، پیوسته بر مرجع بودن عرف وعادت غالب، در تعیین چند و چون موارد و کالاهای مصرفی، تأکید کرده­اند.(3)

لیک حدّ عرف، محدود به آن است که به اسراف و تبذیر منتهی نگردد، و آدمی را به سمت مصرف زدگی و هزینه­های بی مورد سوق ندهد. چه، گاه در جامعه جریانی شکل می­گیرد و بخش قابل توجهی از جامعه را دربر می گیرد و آدمی را به سمت مصارف تجمّلی یا از سر فخر فروشی و هم چشمی سوق می­دهد. روشن است که در این گونه موارد، فرد باید تلاش کند الگوی مصرف عاقلانه و مبتنی برآموزه­های دینی

ص: 80

را رعایت نموده و از این راه، به اصلاح الگوی مصرف عمومی نیز، کمک نماید.

با این حال، از آموزه­های دینی بر می­آید که به جز عرف و عادت، عوامل دیگری نیز در تعیین کالاها و خدمات مصرفی تأثیر گذارند،-همچون درآمد فرد- که در مباحث بعدی خواهد آمد.

در پاسخ باید گفت: «شأن» در لغت به معنای «کار مهم»، «امر» و «حال» آمده است.(1)

در قرآن کریم، چهار بار این واژه به کار رفته است که در همه، به معنای «کار مهم» می باشد(2).

از آن جا که کارهای مهم، آدمی را به خود مشغول می دارد،(3) این واژه به معنای «شغل» نیز به کار رفته است و به تدریج، معنای عرفی مقام و موقعیت شخصیتی و اجتماعی افراد را گرفته است.

از مجموع آموزه های دینی چنین برمی آید که رعایت شأن افراد در بهره مندی از امکانات به دو صورت تصوّرشدنی است؛ یکی از این دو پذیرفتنی و مستدل است و دیگری ناپذیرفتنی و بی دلیل.

صورت نخست که شأنیت، در تعیین نوع و مقدار مصرف تأثیر دارد، این گونه تبیین می شود: در نظام اسلامی، ارزشها، شایستگی ها و توانمندی های افراد، جایگاه اجتماعی و مسؤولیت آنان را مشخص می سازد و این جایگاه ها به تناسب خود، وظایف افراد را تعیین می کند. طبیعی است که هرکس در انجام وظایف خود، نیازمند امکاناتی است. بنابراین، «شأن» هر فرد که همان موقعیت و مسؤولیت اوست، وظایفی را بر دوش می نهد که او، حق دارد متناسب با شأن خویش، از امکانات لازم استفاده کند تا به تکلیف خود به شایستگی، عمل کند. بر این اساس، شأن هر فرد، توأم با «نیاز» واقعی وی می باشد و همان ادلّه ای که مصرف به هنگام نیاز را تجویز یا الزامی می کرد، در این جا نیز این گونه است.

از سوی دیگر، گاه ممکن است استفاده از برخی کالاها برای افراد برخوردار از مقام و موقعیت اجتماعی، به دلیل شرایط خاص زمانی و مکانی، باعث نوعی سرشکستگی در

ص: 82

جامعه و تحقیر و خواری آنان باشد. در این جا نیز برای حفظ عزّت و شخصیت فرد، چندوچون مصرف وی در حدّ نیاز، تغییر می یابد، چنان که حضرت رضا علیه السلام با اشاره به این نکته، می فرماید:

«إنّ أهل الضعف من موالیّ یحبّون أن أجلس علی اللبود وألبس الخشن ولیس یتحمل الزمان ذلک:(1) دوستداران بی بضاعت من، دوست دارند من روی نمد بنشینم و لباس خشن بپوشم، ولی زمانة ما، آن را برنمی تابد.»

اکنون روایاتی دیگر را در بارة مطلوبیت رعایت شأن به مفهوم صحیح آن بنگرید:

یکی از اصحاب امام صادق علیه السلام می­گوید:

«در حالی که سبزیجاتی را بردوش کشیده با خود می­بردم، حضرت صادق علیه السلام مرا دید. پس فرمود: یکره للرجل السری أن یَحملَ الشیء الدنی فیُجترءُ علیه:(2) پسندیده نیست مرد شریف، چیز پستی را به دوش کشد به گونه ای که مورد جسارت [دیگران] قرار گیرد.»

یکی از یاران امام کاظم علیه السلام گوید:

«امام با من روبرو گشت در حالی که من، یک عدد ماهی را به دستان خود آویزان نموده بودم. حضرت فرمود: إقذفها إنّی لأکره للرجل السری ان یحمل الشیء الدنی بنفسه، ثمّ قال: إنّکم قوم اعداؤکم کثیرة عاداکم الخلق یا معشر الشیعه إنّکم قد عاداکم الخلق، فتزیّنوا لهم بما قدرتم علیه:(3) آن را بینداز، چرا که من دوست ندارم مرد توانگر، جنس پَستی را خود حمل و نقل نماید. آن­گاه فرمود: شما گروهی هستید که دشمنانی فراوان دارید. ای گروه شیعیان! مردم با شما دشمنی نمودند. بنابراین، تا آن جا که در توان دارید، در برابر آنان خود را بیارایید.»

این روایت، لزوم رعایت شأن و عزت افراد را، به ویژه در برابر دشمنان، تأکید

ص: 83

می کند، نکته­ای که در مطالب بعدی به تفصیل، تحلیل خواهد شد.

یونس بن یعقوب گوید:

«امام صادق علیه السلام به مردی از اهالی مدینه نگریست که برای خانواده خود چیزی خریده و آن را می­برد. پس چون چشمش به حضرت افتاد، خجالت کشید. در این هنگام امام علیه السلام فرمود: آن را برای خانواده­ات خریدی و برای آنان می­بُردی، آگاه باش به خدا سوگند اگر اهل مدینه نبودند، دوست می­داشتم برای خانواده­ام چیزی بخرم، آن گاه برای آنان ببرم. »(1)

با این حال، در روایتی چنین آمده که:

«هرکس جامه خویش را وصله زند و کفش خود را بدوزد و کالایش را خود به دوش کشد، از تکبّر مبرّی می­گردد.»(2)

مرحوم شیخ حرّ عاملی، در توجیه این روایت می­گوید:

«این حدیث، بر موردی حمل می­شود که کارهای یاد شده، نسبت به فرد، در نگاه عرف از امور پست شمرده نشود، یا آن­که مخصوص به شخصی است که از شرافت و پایگاه اجتماعی برخوردار نیست.»(3)

به نظر می رسد توجیه نخست یاد شده، قابل قبول بوده و راه سازگاری این حدیث، با احادیث پیش گفته است.

بنابراین، هر کاری که در نگاه عرف و دید مردم، آدمی را خوار و پست جلوه دهد و عزّت وی را خدشه دار سازد، ناپسند است. هر چند این روایات، درباره به دوش کشیدن اجناس خریداری شده توسط فرد است، لیک اختصاص به این کار ندارد و هرگونه اقدامی، و از جمله استفاده از لوازم و کالاهایی که چنین اثری را در پی داشته باشد نیز، همین حکم را خواهد داشت.

ص: 84

امام صادق علیه السلام به حسین بن مختار فرمود:

«إتخذ لی قلنسوةً ولاتجعلها مصبغة فإنّ السیدَ مثلی لایَلبسُها:(1) کلاهی برایم فراهم کن که رنگی نباشد، چرا که بزرگی چون من آن را نمی پوشد.»

این روایت نیز، در چارچوب پاسداشت شأن مورد تأیید و حفظ عزّت آدمی، قابل تحلیل است.

عبدالله بن سنان گوید:

«امام صادق علیه السلام فرمود: زکات گاو و شتر، به [فقیران] مسلمان اهل تجمّل [و شرافت] پرداخت می­شود، ولی زکات طلا و نقره و محصول کشاورزی، از آن فقیران نادار است. ابن سنان گوید: گفتم: چرا چنین است؟ فرمود: لاّن هؤلاء متجمّلون یستحیون من الناس، یندفع الیهم اجمل الامرین عند الناس وکلّ صدقة:(2) زیرا آنان، اهل آراستگی هستند و [در صورت استفاده از کالاهای پست] از مردم شرم دارند. بدین جهت، زیباترین چیزها نزد مردم [از زکات و] از هر صدقه­ای، به آنان پرداخت می شود.»

در روایتی دیگر نیز امام صادق علیه السلام فرمود:

«تعطی صدقة الأنعام لِذوی التجمّل من الفقراء لأنّها أرفع من صدقات الأموال وإنْ کان جمیعها صدقة و زکات، ولکن اهل التجمّل یستحیون ان یأخذوا صدقات الاموال:(3) زکات چهار پایان به اهل شرافت از فقرا، پرداخت می­شود، چرا که این­ها، از زکات اموال [یعنی گندم و جو و...] با ارزش­ترند، هر چند همه آن­ها، زکات می باشند، لیک اهل شرافت، شرم دارند که زکات اموال را دریافت دارند.»

در این روایات، دلیل رعایت شأن و جایگاه فقیران شریف، شرم آنان از گرفتن زکات اموال کم و کم ارزش بیان شده که در حقیقت، به حفظ و صیانت آبروی آنان باز می گردد.

ص: 85

امیر مؤمنان علیه السلام در یکی از خطبه­های خود فرمود:

«إنّ افضلَ الفعال، صیانة العرض بالمال:(1) به راستی که بهترین کارها، پاسداشت آبرو با مال است.»

بر اساس این سخن، هر گونه هزینه کردن مال و خرید کالایی که موجب حفظ و صیانت آبروی آدمی گردد، مطلوب بوده و این معیار، در تعیین الگوی مصرف، بایستی مورد توجه قرار گیرد.

بدین سان، رعایت شأن به معنای «بهره گیری از امکانات لازم و متناسب با زمان، برای انجام وظایف و حفظ عزّت و آبرو» نوعی «نیاز» به الگوی مصرفی خاص را ایجاد می کند که از دیدگاه اسلام، تأیید شده است.

صورت دوّم که تأثیر شأنیت افراد در نوع مصرف، پذیرفتنی نیست، رعایت شأنهای اعتباری است، بدین معنا که شخص به دلیل مقام و موقعیت اجتماعی خود یا انتساب به فردی صاحب مقام، تلاش کند خود را نیازمند مصرف کالاهای گران قیمت و تجمّلی بداند و با مسألة «شأن»، آن را توجیه نماید، بی آن که در واقع، نیازی به آن داشته باشد.

رعایت چنین شأنی، نه تنها هیچ دلیل و مدرکی ندارد، بلکه کاملاً مردود است، چراکه آیات و روایات متعدد و سیره رسول خدا صلی الله علیه و آله و معصومان علیهم السلام شأنهای اعتباری را که برخی افراد یا گروهها، خاستگاه امتیازاتی ویژه برای خود تلقّی می کردند، پوچ و بی اساس معرفی کرده اند. برای نمونه آیات متعدّدی بر لزوم همراهی پیامبران با مؤمنان محروم و فاقد موقعیت اجتماعی دلالت دارد.(2)

با این که بسیاری از اشراف جامعه، شرط ایمان آوردن به پیامبران را، دوری آنان از محرومان قرار داده بودند، ولی پیامبران هرگز نوع رفتار و زندگی خود را برای جلب نظر ثروتمندان تغییر ندادند.

ص: 86

نیز داستان ازدواج رسول خدا صلی الله علیه و آله و رهبر حکومت اسلامی، با زینب، همسر مطلّقة غلام آزادشدة حضرت؛(1) همچنین داستان ازدواج جُوَیْبر، جوانِ فاقد امکانات مادّی و وجاهت اجتماعی با ذلفا دختری با خانوادة اصیل و ثروتمند، به دستور رسول خدا صلی الله علیه و آله،(2) همگی خط بطلانی بر شأنهای اعتباری به شمار می رود.(3) مهم تر از اینها، ساده زیستی رسول خدا صلی الله علیه و آله و امیر مؤمنان علیه السلام در زمان حکومت خود و حتّی تصریح علی علیه السلام به لزوم ساده زیستی حاکمان،(4) خود دلیل محکمی بر این مدّعاست.

بنابراین، مقام و موقعیت اجتماعی، در صورتی که نیازی واقعی به استفاده از برخی امکانات را ایجاب نکند، نه تنها توجیه کنندة تجمّل گرایی نیست، که مسؤولیت مضاعفی در لزوم زهد و ساده زیستی نیز ایجاد می کند. اکنون متن روایاتی را در این باره بنگرید:

خانوادگی و مانند آن، چنین فرمودند:

«إنّ الله عزّوجل رفع بالإسلام الخسیسة واتم الناقصة، واکرم به اللوم، فلالوم علی المسلم، انّما اللوم لوم الجاهلیة(1)...ولنا برسول الله صلی الله علیه و آله اسوة، زوج زینب بنت عمه زیداً مولاه...:(2) خداوند، بوسیله اسلام پستی را بلند گردانید و ناقص را کامل کرد. بنابراین، بر مسلمان ننگ و عاری نیست، بلکه ننگ، صرفاً ننگ جاهلیت است. و ما از رسول خدا صلی الله علیه و آله الگو می گیریم که دختر عمویش زینب را به ازدواج غلام آزاد شده­اش زید در آورد.»

در تحلیل این روایات گفتنی است: تأکید آموزه­های دینی، بر درهم شکستن نظام طبقاتی و فرهنگ سازی در بارة ساده­گیری در امر ازدواج است. بر اساس این آموزه­ها، آن چه در مسأله کفویتّ و همسانی دختر و پسر باید مدّ نظر باشد، کفویت در اسلام و ایمان(3) و پاکی اخلاقی(4) می­باشد، و افزون بر آن، مرد باید سرمایه یا شغلی داشته باشد که بتواند هزینه­های خانواده را در حدّ متعارف، تأمین نماید.(5) شاید به تعبیر دیگر بتوان گفت که مرد باید به درجه ای از بلوغ اقتصادی رسیده باشد که بتواند از راه حلال ما یحتاج زندگی را فراهم آورده و توانایی هزینه نمودن آن را نیز به گونه ای صحیح داشته باشد.

امّا این که اشراف جامعه، صرفاً با اشراف ازدواج نمایند، به هیچ روی مورد تأیید آموزه­های اسلامی نیست. به دیگر سخن، این نوع شأنیت، همان شأنیت منفی و مردودی است که اسلام پیوسته با آن مبارزه نموده است. فقیهان نیز، بر نفی اعتبار کفویت از نظر حسب و نسب، شرافت، ثروت و بزرگی، تصریح کرده­اند.(6)

ص: 88

لیک این معنا، ارتباطی با شأن به معانی مورد تأیید آن ندارد. نیک روشن است که در ازدواج، رضایت طرفین، شرط است و آنان باید پس از تحقیق و آگاهی از شرایط طرف مقابل، تصمیم نهایی را اتخاذ کنند. بنابراین، خانمی که با آگاهی از در آمد پایین شوهر، آماده ازدواج با او شده، در واقع به زندگی ساده­تر و سطح مصرف پایین­تر، رضایت داده و دلیلی وجود ندارد که شوهر را، ملزم به فراهم نمودن زندگی اشرافی برای وی نماید.

خداوند متعال می­فرماید:

{لِیُنْفِقْ ذُو سَعَةٍ مِنْ سَعَتِهِ وَمَنْ قُدِرَ عَلَیْهِ رِزْقُهُ فَلْیُنْفِقْ مِمَّا آتاهُ اللَّهُ لا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلاَّ ما آتاها:(1) بر توانگر است که از دارایی خود هزینه کند، و هر که روزی او تنگ باشد باید از آنچه خدا به او داده خرج کند. خدا هیچ کس را جز [به قدر] آنچه به او داده است تکلیف نمی کند. }

امّا این که برخی فقیهان، رعایت حال زن در خانه پدرش را از نظر چند وچون مصرف، بر شوهر الزامی می­دانسته­اند،(2) ناظر به موردی است که مرد، تمّکن مالی دارد و می­تواند سطح زندگی خانواده­اش را، در حدّ متعارف تامین نماید، تا آنان احساس سختی و مشقت نکنند.

{لا تُضآرُّوهُنَّ لِتُضَیِّقُوا عَلَیْهِن:(3) و به آنها آسیب [و زیان] مرسانید تا عرصه را بر آنان تنگ کنید. }

در غیر این صورت، مشمول «ومن قدر علیه رزقه» بوده و «لایکلّف الله نفسا إلاّ ما اتاها...»

ص: 89

فرد گردد، موجب استطاعت ندانسته­اند، چرا که این خود، نوعی عسر و حرج می­باشد.(1)

لیک تأمل در روایات و سخنان فقها، نشان می­دهد که این دسته از احادیث، منافاتی با مطالب پیش گفته ندارد، چه، حتّی فقیهانی که شأنیت را در این مسأله معتبر دانسته­اند، مقصودشان موردی است که عدم مراعات آن، موجب مخدوش شدن عزّت و آبروی فرد گردد و گونه­ای از عسر وحرج به شمار آید، یعنی شأن به معنایی که پیشتر مورد تأیید قرار گرفت، نه شأن­های اعتباری و کاذب.

به دیگر سخن، هرگاه شرایطی فراهم آید که فردی با جایگاه اجتماعی بالا و از طبقه ثروتمند جامعه، با مرکبی سطح پایین (در زمان ما برای مثال با کاروان درجة پایین و امکانات محدود) بتواند سفر حج را انجام دهد، بی تردید مستطیع می­باشد و صِرف بالا بودن شأن و طبقة اجتماعی نباید مانع از انجام حج گردد. لیک اگر مرکب سفر او، منحصر به موردی باشد که آبرو و عزت او خدشه دار گردد و به عسر وحرج منتهی شود، طبیعی است که موضوع استطاعت محقّق نشده است، چه، تحقق این موضوع، درگرو نبود عسر و حرج می­باشد. این گونه ممکن است بین دو نظریه یاد شده نیز، جمع کرد.(2)-(3)

ص: 91

سطح بالای درآمد و ثروت، به مصارف تشریفاتی اهمیت می­دهند] تهیه لباس تجمّل و زیبایی را افزون بر لباسهای معمولی، لازم می­داند.(1)

در کتاب کشف اللثام در بارة مقدار و نوع غذا آمده:

«شاید تفاوت زن از نظر شرافت و فرودستی، در تعیین آن دخیل باشد.»(2)

صاحب حدائق نیز، در مواردی، شأن و جایگاه زن را در نوع هزینه­ها او، مؤثر می داند. از جمله، در بحث خادم قرار دادن برای زن گوید:

«پوشیده نیست که برخی از زنان، بر حسب عادت و همسانان و اهل شهر خود، و به سبب شرافت و بلندی جایگاهشان، خود به خدمت مشغول نمی­شوند، بلکه کسانی را دارند که به آنان خدمت نمایند. درمورد چنین زنانی، بر شوهر واجب است که خدمتکاری برای آنان بیاورند.»(3)

وی همچنین تصریح کرده­است که معیار، حال زن در خانه پدرش، یعنی سطح زندگی خانوادگی اوست.(4)

بدین سان، شرافت شخص نیز می­تواند نوعی نیاز تلقی گردد و تعیین کننده الگوی مصرف باشد.

در بحث زکات، برخی از فقیهان، به صراحت، شأن و جایگاه فرد را، در معیار فقر و غنا دخیل دانسته­اند. محقّق حلّی بر اساس روایات،(5) فقیری را نیز که خادم داشته و به آن نیازمند است، مستحق دریافت زکات می­داند. صاحب جواهر، در شرح آن گوید:

«ولو لشرفه، یعنی هر چند نیاز وی به خادم، به سبب شرافت او باشد. او سپس این حکم را بدون مخالف می­داند و تحصیل اجماع را بر آن ممکن می­شمارد.»(6)

ص: 93

صاحب حدائق نیز، پس از نقل روایاتی در این باره می­گوید:

«از مفاد این روایات بر می­آید که حکم یادشده، بستگی به حالات مردم و جایگاه بلند یا پست آنان دارد. پس کسانی که اهل شرافت و دارای جایگاهی رفیع بوده و عادت آنان، بر استفاده از خانه های وسیع، خدمتکاران، اسبان، لباس­های آرایشی بین مردم، فرش­ها و وسایلی این چنین است، به سبب در اختیار داشتن این گونه وسایل و کالاها، از دریافت زکات منع نمی­شوند... امّا کسی که چنین وضعیتی نداشته، بلکه کمتر از این مقدار، مناسب حال اوست، با در اختیار داشتن این وسایل، بعید نیست قائل شویم که باید بر آن چه مناسب حال او و معمول افرادی چون اوست، اکتفا نماید، همچون: مسکن، مرکب و خدمتکاران، و زائد بر آن را بفروشد...»(1)

در بحث خمس، فقیهانی همچون شهید ثانی و کاشف الغطاء، پس از بیان این نکته که مقدار خمس، پس از اخراج مؤونه و هزینه زندگی محاسبه می­گردد، دخالت شأن و جایگاه شخص را در تعیین مقدار و نوع هزینه­های زندگی­، با عباراتی همچون «ممّا یلیق بحاله» و «مما یناسب حاله» بیان کرده­اند.(2)

جزء این کالاها می­باشد.» (1)

و در مورد هزینه­های زندگی، گوید:

«من غیر فرق فی ذلک بین الحاجة الیها للعجز او للعّز:(2) تفاوتی ندارد که از سر عجز و ناتوانی نیازمند آن­ها باشد یا برای عزّت»

و به صورت معیاری کلّی در تعیین چندوچون مصرف، چنین جمع بندی می­کند:

«ملاک، هر چیزی است که به سبب نیاز و عزّت، مناسب حال او باشد.»(3)

بنابراین، نیاز فرد، ممکن است برخاسته از «عجز» باشد (یعنی نیازهای اساسی فرد) یا ناشی از عزّ (یعنی برای پاسداشت عزّت و حرمت اجتماعی او).

این گونه است که فقیهی دیگر، دارا بودن لباس تجمّل، اسبِ سواری و کتاب های علمی را از سوی فقیر، مانع از دریافت زکات نمی­داند، لیک آن را مقیّد می­کند به «اذا کان من اهله»(4) نیک روشن است که اهلیت و شأنیت برای کتب علمی، چیزی جز نیاز به آن­ها نیست، آن­سآن که در شأنیت صحیح به معنای نخست آن، باز گو نمودیم.

تعبیراتی همچون «حفظ حیا و پیش­گیری از سرزنش شدن» در تعیین چند وچون کالاهای مصرفی، که در سخن برخی از فقیهان آمده(5) نیز، اشاره به شأنیت درست به معنای دوّم پیش گفته دارد.

یادکردنی است، دلیل فقیهان بر معتبر دانستن شأن به این دو معنا، آیات قرآن است که معاشرت به گونه معروف و متعارف را، فرمان داده­اند و پیشتر گذشت. چرا که رعایت سطح متعارف هزینه­ کردن و مصرف، در گرو در نظر داشتن شأن افراد به معانی پیش گفته است.(6)

ص: 95

با این حال، از برخی سخنان فقیهان، ممکن است لزوم در نظر گرفتن شأنیت به معنای نادرست آن نیز، برداشت شود. برای نمونه، شیخ طوسی در سخنی که پیشتر از او نقل کردیم، چنین گفت:

«پس اگر از خانواده­ای بزرگ و دارای شرافت و اصالت خانوادگی، مال و ثروت باشد... بر مرد لازم است برای او خادمی تهیه کند.(1)

مفهوم سخن پیش گفته محقّق بحرانی نیز آن است که هرگاه خانواده­ای در زمان ما، از بالاترین سطح معیشت و بهترین امکانات رفاهی بهره­مند باشند و کالاهای تجمّلی و تشریفاتی را به مقدار فراوان در اختیار داشته باشند، آن­گاه بر اثر حادثه­ای، در آمد آنان قطع یا کم شود، مجاز خواهند بود که از زکات، به مقدار فراوان بردارند تا جوابگوی زندگی اشرافی و تجمّلاتی شان باشد! چرا که عادت به این گونه زندگی دارند.

تردیدی نیست که این حکم، هیچ گونه دلیل استواری ندارد، بلکه در روایات مربوط به زکات، به صراحت چنین آمده است «حتی یلحقهم بالناس»(2) بر این اساس، نیازمندْ بایستی به مقداری زکات دریافت کند که به سطح عموم مردم برسد، نه آن که فراتر از حدّ عموم و به سطح مترفان و ثروتمندان جامعه ملحق شود.

نیازهای معنوی و اخروی اختصاص می­دهد.(1) نیک روشن است که تأمین بخشی از نیازهای معنوی، در گرو صرف مال و هزینه کردن است. پاره­ای از این موارد، با تحقق شرایط، بر فرد مسلمان الزامی است، همچون: هزینه­های حجّ واجب بر مستطیع، پرداخت زکات، خمس، کفّارات و مانند آن، (2) و بخشی دیگر بدون وجود عنصر الزام، صرفاً مطلوبیت دارند، مانند صدقات مستحب، وقف و مشارکت در امور خیر و عام المنفعه.

در بارة توجه به نیازهای معنوی در تخصیص در آمد، امام سجاد علیه السلام می فرمایند:

«لینفق الرجل بالقصد وبلغه الکفاف ویقدّم منه فضلاً لآخرته:(3) مرد باید با میانه روی و تا حدّ کفایت، هزینه نماید و افزون مالش را برای آخرتش پیش فرستند.»

درآمدی محدود دارند، نمود بیشتری می یابد.

تعیین اولویت های تخصیص درآمد، از دو جنبه ارزیابی می شود:

نخست، از نظر نوع و مقدار کالاهای مصرفی و خدمات.

روشن است که انسان در زندگی، نیازمندیهای گوناگونی دارد؛ برخی از این نیازمندیها، نیازهای اساسی و ضروری زندگی است و برخی در درجه بعدی قرار می گیرد. پاره ای از مصارف نیز تنها برای تأمین یا افزایش رفاه و آسایش زندگی است. بی گمان تا زمانی که نیازهای اساسی فرد و جامعه به شایستگی، برآورده نشود، نوبت به مصارف رفاهی و کالاهای تجمّلاتی نمی رسد. بنابراین، با توجه به نوع و مقدار نیاز، اولویت ها مشخص می گردد.

این نکته نیز یادکردنی است که در توجه به اولویت ها، نیازهای معنوی و عبادی نیز، در کنار نیازهای مادّی، بایستی مدّ نظر قرار گیرد، بدین معنا که تخصیص در آمد برای واجبات مالی، در کنار تأمین نیازهای ضروری مادّی قرار می­گیرد، و پرداخت­های عبادی مستحب، در مرحلة پس از آن. از این روی، تا زمانی که واجبات مالی همچون هزینه­های حج واجب برای مستطیع یا خمس و زکات، پراخت نشده است، نوبت به صرف هزینه در امور رفاهی و تشریفاتی نمی­رسد. چنان که در کنار رسیدگی به امور رفاهی، پرداخت­های مستحب عبادی مطرح می­گردد و حتّی اولویت آن، مطلوب می باشد.

دلیل این مطلوبیت، سخن معروف امام امیر مؤمنان علیه السلام است که با دیدن منزل وسیع یکی از اصحابش فرمود:

«ما کنت تصنع بِسِعة هذه الدار فی الدنیا وأنت إلیها فی الآخرة کنت أحوج! وبلی إن شئت بلغت بها الآخرة تقری فیها الضیف وتصل فیها الرحم وتطلع منها الحقوق مطالعها...:(1) این خانة بزرگ در دنیا به چه کارت می آید که در آخرت، نیازت به آن

ص: 98

بیشتر باشد. آری، اگر می خواهی که با آن به آخرت رسی، باید که در آن، میهمان را پذیرایی کنی و با خویشاوندانت بپیوندی، و حقوقی را که از آن خانه بر گردن داری، به مستحقّانش رسانی...»

دوم، تعیین اولویت ها بر اساس افراد و گروههای مصرف کننده

بر اساس آموزه های دینی، در شرایط عادی، تأمین نیازمندی های شخصی انسان، در اولویت است. پس از آن که نیازهای اوّلیه و اساسی فرد تأمین شد، رفع نیازهای پدر و مادر، فرزند، همسر و آن گاه خویشاوندانِ نیازمند و سپس سایر نیازمندان و نیز مشارکت در خدمات اجتماعی و امور خیریه، در مراحل بعدی جای می گیرد. امام رضا علیه السلام می فرمایند:

«مردی دو دینار خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله آورد و گفت: ای رسول خدا! می خواهم این دو دینار را در راه خدا مصرف نمایم. حضرت فرمود: آیا پدر و مادر داری؟ گفت: آری. فرمود: این پول را برای آنان هزینه کن، که از مصرف آن در راه خدا، بهتر است.

چندی بعد آن مرد بازگشت در حالی که دو دینار دیگر به همراه آورده بود تا در راه خدا خرج کند، این بار حضرت به او دستور داد آن را برای فرزندش خرج نماید...

بار سوم دو دینار آورد؛ پیامبر، مصرف آن را برای همسرش سفارش فرمود.

و بار چهارم، برای خادمش...

آخرین بار، اجازه داد پولش را در راه خدا صرف کند و فرمود که: «مصرف آن در راه خدا، فضیلتی بیش از مصرف آن در راه های پیشین نداشت.»(1)

نیز از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده که فرمود:

«هریک از شما که فقیر است، [در تأمین نیازها] نخست از خود شروع کند، اگر مالی افزون آمد، به خانواه اش بدهد، اگر اضافه آمد، به خویشاوندان یا بستگانش

ص: 99

بپردازد، و اگر باز هم چیزی ماند، این سو و آن سوی هزینه کند.» (1)

در روایات دیگر نیز تصریح شده است که نباید به نفع برادر دینی اقدام به کاری نمود که زیان آن برای شخص، بیش از سود آن برای برادر مؤمنش است. امام صادق علیه السلام می فرمایند:

«لا تدخل لأخیک فی أمر مضرّته علیک أعظم من منفعته له:(2) در کاری که زیانش بر تو، بیشتر از سود آن برای برادرت است، وارد نشو.»

بدین سان، صرف مال برای تأمین نیازهای غیر ضروری دیگران، در صورتی که نیاز خود شخص به آن بیشتر است، تأیید نمی شود.

فقیهان نیز- بر اساس روایات- به این مطلب تصریح کرده­اند. محقّق بحرانی گوید:

«آن چه از سخنان عالمان شیعه برمی­آید آن است که نفقه انسان، بر غیر او همچون همسر یا پدر و مادر و فرزند، مقدم می باشد... و در این حکم، اشکالی وجود ندارد، و نفقه همسر، بر نفقه خویشاوندان مقدم است.»(3)

فقیهی دیگر گوید:

«این حکم در کلام فقیهان، قطعی است و به نظر، مورد اتفاق آنان می باشد.»(4)

با این حال محقّق بحرانی، پذیرش این حکم را مشکل می­داند بدین دلیل که روایات، صرفاً اصل وجوب نفقه پدر ومادر، فرزند و همسر را بیان می­کنند و هیچ یک را بر دیگری ترجیح نمی­دهند. هر چند مخالفت با حکمی که به نظر اجماعی می­رسد را، مشکل می­داند.(5)

لیک به نظر می­رسد در کنار اجماع فقها، روایات نیز بر این حکم دلالت دارند -که

ص: 100

به برخی از آن­ها اشاره شد- حتّی ممکن است مدرک اجماع کنندگان نیز، روایات پیش گفته و مانندآن بوده است.(1) -(2)

با وجود این، توجه به دو نکته لازم می نماید:

الف) چنان که اشاره شد، اولویت مصارف شخصی بر هزینه کردن برای دیگران، در صورتی است که نیاز شخص بیش از دیگران و درآمد محدود وی تنها پاسخگوی نیازهای اساسی خودش باشد، ولی هنگامی که نیازهای ضروریش در حدّ متعارف، تأمین گردید، کمک به دیگران در قالب مواسات مالی و انفاق در راه خدا، تأکید فراوان شده است، به ویژه در صورتی که نیاز دیگران، بیشتر باشد.

ب) در شرایط دشوار و اضطراری که هم شخص به پول یا کالایی نیازمند است و هم دیگران، و نیاز هر دو، در یک سطح می باشد، مسألة ایثار مطرح می گردد، بدین معنا که شایسته است فرد، با وجود نیاز شخصی، نیازمند دیگر را بر خود پیش دارد؛ و این، یکی از زیباترین جلوه های دینداری و انسانیت و نشانة تعالی شخصیت ایثارگر است و از این روست که قرآن کریم چنین افرادی را ستایش بسیار می کند.(3) با این حال، فرد صرفاً از سهم خود حق ایثارگری دارد و نه از سهم خانواده اش.(4)

بنابراین، تعیین و ترجیح اولویت ها زمانی است که نیاز دیگران از نیاز خود فرد کمتر باشد یا آن که هر دو بخواهند پول یا کالای خود را در امور غیر ضروری یا رفاهی صرف نمایند. بدین سان، تعارض ظاهری میان ادلة تعیین اولویت ها در مصرف با ادلة

ص: 101

ترجیح ایثار، برطرف می گردد.

در پایان این نکته نیز یاد کردنی است که بی توجهی به اصل یادشده، موجب نابسامانی در امور اقتصادی و تأمین نشدن نیازهای اساسی می­گردد. امام علی علیه السلام فرمود:

«من اشتغل بغیر المهمّ ضیّع الأهم:(1) هرکس به چیزی که مهم نیست بپردازد، آن چه را که مهم تر است، تباه می­سازد.»

امام صادق علیه السلام فرمود:

«الکمال کل الکمال فی ثلاثه: التفقه فی الدین والصبر علی النائبة وتقدیر المعیشة:(1) تمامی کمالات، در سه چیز جمع­اند: فهم عمیق در دین، شکیبایی بر مصیبت، و تقدیر معیشت.

از مجموع آموزه های دینی چنین برمی آید که تقدیر معیشت، دست کم بر سه پایة بنیادین استوار است و تخصیص درآمد بایستی بر اساس این سه محور، تدبیر و ساماندهی گردد:

بدون تعیین مهر، باید به او بپردازد، فرمود:

{وَمَتِّعُوهُنَّ عَلَی الْمُوسِعِ قَدَرُهُ وَعَلَی الْمُقْتِرِ قَدَرُهُ مَتاعاً بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَی الْمُحْسِنین:(1) و آنان را به طور پسندیده، به نوعی بهره مند کنید- توانگر به اندازه [توان] خود، و تنگدست به اندازه [وسع] خود. [این کاری است] شایسته نیکوکاران. }

در خصوص مسکن زنان مطلقه نیز، که در حکم همسر می­باشند، می­فرماید:

{أَسْکِنُوهُنَّ مِنْ حَیْثُ سَکَنتُم مِّن وُجْدِکُم:(2) آنها را هر جا که خودتان سکونت دارید و امکانات شما ایجاب می­کند، سکونت دهید. }

واژة «وُجد» به معنای توانایی و تمکن است، و مفهومش آن است که به میزان توانایی و غنای مالی خود، مسکنی مناسب برای آنان در نظر بگیرید.(3)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرمایند:

«إنّ المؤمن أخذ عن الله سبحانه وتعالی أدباً حسناً: إذا وسّع علیه وسّع علی نفسه، وإذا أمسک علیه أمسک:(4) به راستی مؤمن، ادبی نیک از خداوند متعال آموخته است: هرگاه خدا [روزی را] بر او گشایش دهد، او [بر زندگی] خود، گشایش دهد، و زمانی که خداوند، بر او تنگ گیرد، او نیز [بر خود] سخت گیرد.»

روایتی را نیز پیشتر یاد کردیم که امام صادق علیه السلام، دارا بودن لباس­های مرغوب فراوان را که مورد استفاده قرار می گیرند، مجاز شمرد و به این آیه استناد فرمود: «لینفق ذوسعة من سعته:(5) بر توانگر است که از دارایی خود هزینه کند.»

بر این اساس، مصرف مقدار مشخصی از یک کالا، ممکن است برای فردی اسراف به شمار آید و برای دیگری، خیر. امام صادق علیه السلام می فرمایند:

«فإنّه ربّ فقیر أسرفُ مِنْ غَنیّ، فقلت: کیف یکون الفقیر أسرف من الغنی؟ فقال: إنّ

ص: 104

الغنیّ ینفق ممّا أوتی والفقیر ینفق من غیر ما أوتی:(1) چه بسا فقیری که اسرافکارتر از ثروتمند باشد. [راوی گوید:] گفتم: چگونه فقیر، اسرافکارتر از غنی است؟ فرمود: زیرا توانگر، از آنچه دارد خرج می کند، ولی فقیر، بدون دارا بودن مال، هزینه می نماید.»

باری! فقیر، ممکن است کالایی را بخرد که با توجه به درآمد محدودش، تعادل میان دخل و خرج وی بر هم خورَد و در نگاه عرف، چنین کاری، اسراف باشد، در حالی که برای توانگر، خرید همان کالا، انتقاد عرف را برنمی انگیزد.

از این رو، در روایات آمده است که شخص کم درآمد در خرید و هزینه های زندگی، با افراد ثروتمند همراهی نکند و با الگوپذیری از آنان، خود را به تکلّف یا ذلّت نیفکند(2).

«ولکنّی أحبّ أن یرانی الله قد أحسنت تقدیر المعیشة:(1) ولی دوست دارم که خداوند مرا این گونه بیند که تقدیر معیشت را به نیکی انجام داده ام.»

بنابراین، ذخیرة مواد غذایی برای چند ماه، گونه ای تقدیر معیشت است و عرضة آن به بازار در شرایط دشوار اقتصادی (مواسات مالی)، مصداقی از حسن تقدیر معیشت.

بدین سان، تقدیر معیشت و تدبیر اقتصاد زندگی بایستی بر اساس این سه محور باشد و به اصول دیگر مصرف و سلیقة افراد در انتخاب کالاها (در چارچوب معیارها) توجه شود و تلاش گردد تا عواملی همچون تبلیغات یا الگوپذیری از مسرفان و مترفان یا بخیلان و تنگ نظران، معیار برنامه ریزی قرار نگیرد.

اصل تقدیر معیشت، در مفهوم گستردة خود، تمامی ناشایستها همچون اسراف، تبذیر و تضییع مال را نفی می کند و ارزشها و معیارهای اخلاق اقتصادی را بازمی نماید. از این معیارهاست، اصل میانه روی که پس از این، به تفصیل خواهد آمد.

نیازهای انسان متنوع است و به دلیل محدودیت ها، نمی تواند تمام آن را به بیشترین مقدار، برآورده سازد. از این رو باید نیازهای گوناگون، در نظر گرفته شود و در حدّ اعتدال به آن رسیدگی گردد. از سوی دیگر، بیشتر امکانات و منابع مادّی، محدود است و زیاده روی گروهی در مصرف، محرومیت دیگران را به همراه خواهد داشت. از جنبة دیگر، سلامت و نشاط انسان و پرداختن به ابعاد دیگر زندگی به ویژه امور معنوی، نیازمند مصرف معتدلانه است. از این رو، بیهوده نیست که در آموزه های دینی، به اصل اعتدال، بیش از اصول دیگر پرداخته شده است.

در روایتی چنین آمده که شخصی از حضرت رضا علیه السلام در مورد چگونگی تأمین نیازهای خانواده پرسید. امام علیه السلام فرمود:

«بین دو کار ناپسند قرار دارد...آیا نمی دانی که خداوند زیاده روی و سخت گیری را ناپسند دانست و فرمود: والذین إذا انفقوا...»(1)

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

«الاقتصاد فی النفقة نصف المعیشه:(2) میانه­روی در هزینه کردن، نیمی از گذران زندگی است.»

از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود:

«...ولکن المال مال الله, یضعه عند الرجل ودائع، وجوّز لهم أن یأکلوا قصداً ویشربوا قصداً ویلبسوا قصداً ویرکبوا قصداً وینکحوا قصداً ویعود بما سوی ذلک علی فقراء المؤمنین...:(3) لیک مال، از آنِ خداوند است که آن را به رسم امانت، نزد آدمی نهاده است و به آنان اجازه داد تا با میانه روی بخورند و بیاشامند و در حدّ میانه بپوشند، مرکبی در حدّ متوسط داشته باشند و با رعایت میانه روی، ازدواج نمایند و ما زاد آن را به فقیران مؤمن بازگردانند.»

ازامام صادق علیه السلام روایت شده که:

«در بارة آیة «یسألونک ماذا ینفقون قل العفو:(4) از تو می­پرسند: چه چیزی انفاق نمایند. بگو: عفو»، فرمود: «عفو» همان حدّ وسط است.»(5)

امام سجاد علیه السلام از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل نموده که فرمود:

«ثلاث منجیات:...الثالث: القصد فی الغنی والفقر:(6) سه چیز نجات بخش است:...سوم: میانه روی در حال غنا و فقر.»

ص: 108

از این روایت به روشنی برمی­­آید که میانه روی، هم در حال فقر و ناداری و هم در حال ثروت و توانگری، بایستی رعایت گردد.

اهمیت اعتدال تا آن جاست که حتّی صرف مال در راه خدا و انفاق نیز بایستی در حدّ میانه و به دور از افراط و تفریط انجام گیرد.

{وَلا تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَةً إِلی عُنُقِکَ وَلا تَبْسُطْها کُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُوماً مَحْسُورا:(1) و دستت را به گردنت زنجیر مکن [بخل منما] و بسیار [هم] گشاده دستی مکن تا ملامت شوی و حسرت زده بر جای مانی. }

امام حسن عسکری علیه السلام می فرمایند:

«إنّ للسخاء مقداراً فإن زاد علیه فهو سرف... وللاقتصاد مقداراً فإن زاد علیه فهو بخلٌ...:(2) سخاوت، اندازه ای دارد که فراتر از آن، اسراف است... و میانه روی، حدّی دارد که پایین تر از آن، خساست است.»

برخی فقیهان نیز، در بحث هزینه­های خانواده، رعایت حدّ وسط را معیار قرار داده و مراد از «معروف» در آیات قرآن، از جمله: «وعاشروهنّ بالمعروف»(3) را همین معنا دانسته اند، آن سآن که نه اسراف و زیاده روی باشد و نه سخت­گیری و تنگ نظری، چه، اوّلی ویژگی مسرفان است و دومّی، صفت بخیلان.(4)

می رود. حال اگر کسی از سر هوس و میل، بیش از مقدار نیاز غذا میل نماید، پرخوری نموده و از حدّ اعتدال، خارج شده است و اگر کمتر از آن حدّ غذا بخورد، به گونه­ای که پیش از فرا رسیدن وعده غذایی بعدی، فشار گرسنگی و ضعف بر او چیره گردد، یا به تدریج دچار سوء تغذیه شده و به جسم خود زیان وارد سازد، تفریط و خروج از حدّ اعتدال شکل می­گیرد.

از جهت کیفیت نیز، خروج از حدّ میانه، برای جسم و سلامتی آدمی و به ویژه در دراز مدّت، زیانبار خواهد بود، چه، بدن آدمی نیازمند املاح، ویتامین­ها و مواد غذایی گوناگونی است و بسیاری از مواد غذایی، هرگاه به مقدار زیاد یا کم به بدن برسد، رشد اعضا و کارکردن آنها را دچار اختلال می­کند. بدین جهت تنوع در مواد غذایی، میوه، سبزی و دیگر خوراکی­ها، رعایت حدّ اعتدال می­باشد. به همین جهت، در آیات(1) و روایات فراوان(2) بر گونه­گونی نعمت های الهی و بیان خواصّ هر یک، تصریح شده و به طور مستقیم یا غیر مستقیم، بر تنوع مصرف آنها تأکید شده است.

گران قیمتی که امام صادق علیه السلام بر تن داشت، به اعتراض، گفت:

«ای فرزند رسول خدا! پیامبر صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام و هیچ یک از پدرانت چنین لباسی نپوشیده بودند! امام علیه السلام در پاسخ فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله در زمانی می زیست که وضع زندگی مردم، بسیار سخت و دشوار بود و ایشان نیز طبق همان شرایط، رفتار می نمود، ولی پس از او دنیا بر مردم گشایش یافت، پس سزاوارترین افراد به [استفاده از] آن، نیکان می باشند.»(1)

سخن امیرمؤمنان علیه السلام نیز می تواند اشاره ای به این نکته داشته باشد:

«ولو شئت لاهتدیت الطریق إلی مصفّی هذا العسل ولباب هذا القمح ونسائج هذا القزّ، ولکن هیهات... ولعلّ بالحجاز أو الیمامة من لا طمع له فی القرص ولا عهد له بالشبع، أو أبیت مبطاناً وحولی بطون غرثی وأکبادٌ حرّی:(2) و اگر می خواستم، می دانستم چگونه عسل پالوده و مغز گندم و بافتة ابریشم را به کار برم، لکن هرگز... [چرا که] شاید در حجاز یا یمامه، کسی حسرت گرده نانی بَرَد و هرگز شکمی سیر نخورد، و من سیر بخوابم و در پیرامونم شکمهایی باشد از گرسنگی به پشت دوخته، و جگرهایی سوخته.»

این نکته نیز یادکردنی است که هر چند در شرایط مناسب اقتصادی و در جوامع ثروتمند، سطح زندگی عمومی ارتقا می یابد و حدّ اعتدال، بالاتر می باشد، معنای این سخن، تجویز اسراف و اتراف و مصرف گرایی نیست. به دیگر سخن، حدّ اعتدال، در چارچوب محدودیت ها و ارزشهای حاکم بر مصرف، در نوسان است و به گونه ای است که حدّ کمینة آن به سخت گیری منجر نگردد و حدّ بیشینه اش به اسراف و اتراف.

جهت دوم در تأثیر شرایط زمان بر تعیین حدّ اعتدال، توجه به آداب و رسوم مشروع جامعه است. هر جامعه ای، بر اساس فرهنگ حاکم بر آن، آداب و رسومی در چندوچون مصرف دارد که الزامات اجتماعی، همگان را به رعایت آن وامی دارد و حتّی

ص: 112

مخالفت با آن، موجب ایجاد نوعی نفرت، یا ذلت و خواری در دید عموم می گردد. به خوبی روشن است که هرگاه این آداب و رسوم، مخالفتی با شرع نداشته باشد، رعایت آن لازم خواهد بود. از همین روست که پوشیدن لباس شهرت، که به دلیل مخالفتش با آداب و رسوم حاکم، آدمی را انگشت نما می سازد، ممنوع است(1).

بر این اساس، در رعایت حدّ اعتدال مصرف، باید به این مسأله توجه شود. چنان که سخن پیشین حضرت رضا علیه السلام، به همین نکته اشاره داشت که فرمود:

«دوستداران بی بضاعت من، مایلند که من، روی نمد بنشینم و لباس خشن بپوشم، در حالی که [شرایط] زمان، چنین چیزی را بر نمی تابد.»(2)

نیز امام صادق علیه السلام، در بیان تفاوت سیرة خود با روش حضرت علی علیه السلام در پوشیدن لباس، می فرماید:

«علی بن ابی طالب علیه السلام آن گونه لباس [خشن] را در زمانی می پوشید که بر او، خرده نمی گرفتند، ولی پوشیدن آن در زمان ما موجب شهرت خواهد بود، پس بهترین لباس هر زمانی، لباس مردم همان زمان است.»(3)

مسئولیت های خویش باز می دارد و به جسم او زیان می رساند. امام رضا علیه السلام می فرمایند:

«...هر کس به گونه ای غذا بخورد که نه کم باشد و نه زیاد، او را نفع بخشد.»(1)

نیست، مصداق اسراف خواهد بود. از سوی دیگر روایاتی وجود دارد که داشتن مسکن وسیع را از نشانه­های خوشبختی آدمی بیان کرده­اند.(1) روشن است که وسعت مسکن بایستی در حدّی باشد که نیازهای فرد را به طور شایسته تأمین نماید. برایند این آموزه ها، لزوم میانه روی در ساخت و ساز مسکن است. ضمن آن که در مورد کیفیّت و زیباسازی ساختمان نیز، رعایت حدّ اعتدال با معیار قرار دادن نیاز، بایسته می­نماید. تفصیل این بحث را در فصل بعدی بنگرید.

خواهد آمد.

است و میانه­روی، موجب توانگری.»

این اثر، در عرصه ملّی نیز نمود دارد. مردم جامعه­ای که از حدّ میانه روی خارج شده و در مصرف کالاها و امکانات زیاده روی می­کنند -به ویژه در کشور­های عقب نگاه داشته شده- به فقر و عقب ماندگی دچار شده و دست کم از پیشرفت باز می­مانند. عقب ماندگی اقتصادی، به دنبال خود، وابستگی علمی، فرهنگی و سیاسی را نیز درپی خواهد داشت.

در روایتی دیگر و در تعبیری جامع امام باقر علیه السلام چنین فرموده اند:

«ماخیرَ فی رجلٍ لایقتصد فی معیشته مایصلح، لا لدنیاه ولا لآخرته:(1) مردی که در گذران زندگی خود، راه میانه را نپوید، خیری در او نیست. او هیچ گاه، نه در دنیا و نه در آخرتش، سامان نگیرد.»

سلامتی اش فزونی یابد و اندیشه اش به درستی گراید.»

چه، امام باقر علیه السلام می فرمایند:

«نه! به خدا قسم، رسول اکرم صلی الله علیه و آله از آغاز بعثت تا پایان عمر، هرگز سه روز پی در پی از نان گندم سیر نشد. بدانید که من نمی­گویم حضرت چیزی (برای استفاده) نمی یافت؛ چه این که گاه به یک نفر صد شتر می­بخشید...»(1)

پاسخ این سؤال را می­توان به صورت زیر، بیان داشت:

1. در جای خود گفته ایم که رهبرانِ جامعه، وظیفه­ای متفاوت با وظیفه مردم دارند؛ آنان باید زیستی ساده داشته باشند تا با درد و رنج مستضعفان و تنگدستان آشنا باشند، تا زندگی به کام آنان تلخ نیاید.(2)

2. از روایات دیگر استفاده می­شود که ساده زیستیِ زیاد پیامبر صلی الله علیه و آله و حضرت علی علیه السلام، به شرایط اقتصادی خاص آن زمان مربوط می­شود، چرا که در آن عصر، غالب مسلمانان، وضعیتِ اقتصادیِ مناسبی نداشتند و پیامبر صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام به عنوان حاکمان و رهبرانِ معنویِ جامعه، وضع زندگی خود را وضعیتِ اقشار ضعیف، هماهنگ کرده بودند و خود در کمال زهد و قناعت می­زیستند تا هرچه بیشتر ایثار نمایند. بدیهی است که زهد بر مبنای ایثار، در شرایطِ مختلفِ اجتماعی تفاوت می­کند؛ در یک جامعه مرفّه، به ایثار نیاز کمتری است و در یک جامعة محروم مانندِ جامعه آن روز مدینه، بیشتر. یکی از رازهای تفاوت سیره رسول اکرم صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام با سایر امامانِ اطهار علیه السلام در همین است.(3)

3. بی تردید زندگی مرفّه علاوه بر فضای غفلت آلودی که حاکم می­کند، آدمی را از نظر روحی و جسمی، نازپرورده و ضعیف می­سازد. غرقه شدن در تنعمات مادّی و اقبال تمام به لذت­گرایی جِسمانی، مجال و فراغتی برای بهره­برداری از کانونِ روح و

ص: 119

منبع بی پایان ضمیر، باقی نمی­گذارد.(1) امّا یک زندگی ساده و به دور از تجمّلات و تمتعات اضافی، انسان را مقاوم، استوار و سخت­کوش می­پرورد؛ این مهم به ویژه برای رهبران معنوی و حاکمان جامعه، امری حیاتی است؛ امیرمؤمنان علیه السلام با بیان تشبیه زیبایی، می­فرمایند:

«گویا می­بینم گوینده­ای از شما می­گوید: اگر این [دو قرض نان] خوراک پسر ابوطالب است، پس ضعف و سستی، او را از نبرد با همسانان و برابری با دلیران باز می­دارد. بدانید! درخت بیابان [که آب کمی به آن می­رسد] چوبش سخت­تر است و درخت­­های سبز و خرمّ، پوستشان نازکتر، و گیاهان دشتی، شعله آتش آن ها افروخته­تر و خاموشی شان دیرتر است.».(2)

چراغ های سایر اتاق های منزل، که کسی درآن­ها نیست، بی جهت روشن باشد، اسراف و تبذیر شکل می گیرد، و اگر در اتاقی که فرد به سر می­برد، مقدار نور، کمتر از حدّ نیاز باشد، موجب آسیب زدن به چشم­ها و دشواری مطالعه می­گردد که این نیز، ممنوع می باشد. سایر مصارف همچون تغذیه، پوشاک، مسکن و مانند آن نیز، چنین است.

برخی از آیات و روایاتی که پیشتر در آغاز بحث میانه روی یاد کردیم، به صراحت، سخت گیری و تفریط در مصرف را نکوهش نمودند. به ویژه آیة {والذین إذا انفقوا لم یسرفوا ولم یقتروا...»(1)

{یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تُحَرِّمُوا طَیِّباتِ ما أَحَلَّ اللَّهُ لَکُمْ وَلا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْمُعْتَدینَ وَکُلُوا مِمَّا رَزَقَکُمُ اللَّهُ حَلالاً طَیِّباً وَاتَّقُوا اللَّهَ الَّذی أَنْتُمْ بِهِ مُؤْمِنُونَ:(2) ای کسانی که ایمان آورده اید، چیزهای پاکیزه ای را که خدا برای [استفاده] شما حلال کرده، حرام مشمارید و از حدّ مگذرید، که خدا از حدّ گذرندگان را دوست نمی دارد. و از آنچه خداوند روزی شما گردانیده، حلال و پاکیزه را بخورید، و از آن خدایی که بدو ایمان دارید پروا دارید. }

در شأن نزول آیه آمده است:

«روزی رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله در میان اصحاب خویش، اوصاف قیامت را بازگو فرمود. مردم از شنیدن آن سخت گریستند؛ پس ده نفر از صحابه در خانه عثمان ­بن­ مظعون گرد آمده، تصمیم گرفتند روزها روزه بدارند و شبها به عبادت برخیزند؛ هرگز در رختخواب نیاسایند و گوشت و چربی نخورند؛ نزد زنان نروند و بوی خوش استعمال ننمایند و لباس مویین بر تن کرده، دنیا را به کلّی ترک گویند... وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله با خبر شد، به آنان فرمود: من هرگز به چنین کاری امر نکردم... همانا جسم و جان شما را بر شما حقّی است، پس روزه بگیرید و افطار کنید، شب را به عبادت برخیزید و بخوابید، چرا که من، هم عبادت می­کنم و هم می­خوابم، هم روزه می­گیریم و هم افطار می نمایم، گوشت و چربی مصرف می­کنم و نزد زن ها می­روم؛ هرکس از سنت من روی گرداند از من نیست...»(3)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله همچنین فرمود:

ص: 122

«از پوشیدن جامه راهبان بپرهیزید! چه، هرکس رهبانیت پیشه کند یا خود را به راهبانْ شبیه سازد، از من نیست؛ و هرکه [خوردنِ] گوشت را ترک گوید و آن را بر خویش حرام سازد، از من نیست؛ و هرکس از روی کراهت، [همخوابی با] با زنان را ترک کند، از من نیست.»

امام علی علیه السلام نیز پیروان خود را از هرگونه افراط و تفریط بر حذر می داشت. یکی از اصحاب حضرت به نام علاء، به امام عرض کرد:

«یا امیر مومنان! از برادرم عاصم به تو شکایت می­کنم... گلیمی پوشیده و از دنیا دوری گزیده. حضرت فرمود: او را نزد من آورید! چون آمد، فرمود: ای دشمنَک خود! [شیطانِ] پلید خواسته، تو را سرگردان کند، آیا به زن و فرزندت رحم نکردی؟ آیا پنداشته­ای که خداوند برای تو پاکیزه­ها را حلال کرده و دوست ندارد از آنها بهره­مند گردی؟...»(1)

امیرمؤمنان علیه السلام در جای دیگر می­فرماید:

«شما -ای بندگان خدا- بدانید که پرهیزگاران، نقد دنیا وآینده آخرت را یکجا بردند، با دنیاداران در دنیاشان شرکت جستند، بی آن که اهل دنیا را در آخرت آنان، کمتر سهمی باشد. سکونت در دنیا و مصرفشان، بهترین نوع سکونت و مصرف است، از همانی که مترفین بهره می­برند، بهره مندند...، سپس با توشه­ای رساننده­ و کالایی پرسود از این جهان رخت برمی بندند...»(2)

در بارة نکوهش بخل، که از ریشه های تفریط در مصرف است، آیات(3) و روایات فراوانی وجود دارد. نمونه­ای از آن­ها را که مرتبط با بحث است، بنگرید:

رسول­ خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

«البخیل بعید من الله بعید من الجنّة بعید من الناس، قریب من النار:(4) بخیل، از خدا

ص: 123

دور است، از بهشت دور است، از مردم دور است، و به آتش نزدیک است.»

امام علی علیه السلام فرمود:

«البخیلُ خازن لورثته:(1) بخیل، خزانه دار وارثان خود است.»

نیز فرمود:

«البخیلُ یبخل علی نفسه بالیسیر من دنیاه و یسمح لوراثه بکلهّا:(2) بخیل، نسبت به سهم ناچیزی از دنیای خود بخل می ورزد، و[لی] تمامی آن را به وارثانش می بخشد.»

و فرمود:

«البخیلُ یسمح من عِرضه بأکثر مما أمسک من عِرضه:(3) بخیل، بیش از آن که آبروی خویش را پاس دارد، آن را به تاراج می نهد.»

و نیز فرمود:

«عجبتُ البخیلَ، یستعجلُ الفقرَ الذی منه هرب، ویفوته الغنی الذی إیاه طلب، فیعیش فی الدنیا عیشَ الفقراء و یحاسبُ فی الآخرة حسابَ الأغنیاء:(4) در شگفتم از بخیل، که فقر و ناداری را که از آن گریزان است، به سوی خود می­شتاباند و توانگری و ثروتی را که در پی آن است از دست می­دهد. او در دنیا مانند تهیدستان به سر می­برد و در آخرت همچون توانگران از او حسابرسی می­شود.»

آری، بخیل، دنیا را برخود و خانواده­اش تنگ و سخت می­گیرد، مال و ثروتی چند را می­اندوزد، ولی بی آن که خود از آن سودی برد و به آسایشی رسد، باید در قیامت، از یکسو پاسخگوی مال و ثروت اندوخته­اش باشد، و از دیگر سوی، پاسخگوی ظلمی که با بخل و خسّت، در حق خود و اطرافیانش روا داشته است.

رسول خدا صلی الله علیه و آله ضمن نهی نمودن فردی از همیشه روزه داشتن و عبادت شبانة مداوم، فرمود:

ص: 124

«صُم وأفطر وقُم ونُم، فإنّ لجسدک علیک حقّاً وإنّ لعینک علیک حقاً وإنّ لزوجک علیک حقّاً...:(1) «[برخی از روزها را] روزه بگیر و [برخی را] خیر، [پاسی از شب را به عبادت] برخیز و[پاسی را] بخواب، چرا که جسم تو بر تو حقی دارد، و چشم تو بر تو حقی دارد، و همسرت بر تو حقی دارد...»

امام سجاد علیه السلام فرمود:

«أرْضاکم عند الله اسبغکم علی عیاله:(2) خشنودترین شما نزد خداوند، کسی است که خانواده خود را بیشتر در رفاه قرار دهد.»

امام رضا علیه السلام فرمود:

«صاحبُ النعمةِ یجب علیه التوسعةُ علی عیاله:(3) بر کسی که از نعمت برخوردار است، واجب است برای خانواده­اش گشاده دستی نماید.»

مجزّا، سلب می­نماید، گاه پی­آمدهای نامطلوب اخلاقی و رفتاری را نیز، در پی دارد که بویژه در مورد خانواده­های پر جمعیت دارای پسر و دختر، نمود می­یابد. و در اختیار نداشتن برخی از وسایل رفاهی، همچون لباسشویی و جاروبرقی، سختی زندگی را درپی می­آورد.

روشن است هرگاه فرد بتواند کالاهای مصرفی خود را به حدّ مطلوب رساند، حق ندارد با سخت­گیری و سخت­زیستی، عرصة زندگی را بر خود و خانواده­اش تنگ نماید. ولی کسی که به دلیل پایین بودن سطح درآمد و تمکن مالی، قادر به تأمین نیازها درحدّ متعارف نیست، یا برای رسیدن به هدفی والاتر و مهم تر، دشواری­های زندگی را به جان خریده است، وظیفه دیگری دارد و ضمن تلاش و کوشش، بایستی صبر و شکیبایی را پیشه خود سازد تا شرایط بهتر گردد.(1)

{لِیُنْفِقْ ذُو سَعَةٍ مِنْ سَعَتِهِ وَمَنْ قُدِرَ عَلَیْهِ رِزْقُهُ فَلْیُنْفِقْ مِمَّا آتاهُ اللَّهُ... سَیَجْعَلُ اللَّهُ بَعْدَ عُسْرٍ یُسْرا:(2) بر توانگر است که از دارایی خود هزینه کند، و هر که روزی او تنگ باشد باید از آنچه خدا به او داده خرج کند... خدا به زودی پس از دشواری آسانی فراهم می کند.}

{وَمَنْ قُدِرَ عَلَیْهِ رِزْقُهُ فَلْیُنْفِقْ مِمَّا آتاهُ اللَّهُ لا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلاَّ ما آتاها:(1) و هر که روزی او تنگ باشد باید از آنچه خدا به او داده خرج کند. خدا هیچ کس را جز [به قدر] آنچه به او داده است تکلیف نمی کند.}

رعایت اخلاق فقر در شرایط یاد شده، مطلوبیتی فراوان دارد. از جمله این که با روحیه ای سرشار از بی نیازی و بلندنظری، فقر خویش را آشکار نسازند تا آن جا که دیگران، اینان را بی نیاز پندارند؛ چه، در آموزه های روایی، اظهار فقر، خود عامل فقر است.(2)

قرآن در تمجید اینان می فرماید:

{لِلفُقَرَاءِ الَّذِینَ أُحْصِرُوا فِی سَبِیلِ اللهِ لا یَسْتَطِیعُونَ ضَرْباً فِی الأَرْضِ یَحْسَبُهُمُ الْجَاهِلُ أَغْنِیَاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُمْ بِسِیمَاهُمْ لا یَسْأَلُونَ النَّاسَ إِلْحَافاً:(3) [انفاق شما به ویژه] برای آن [دسته از] نیازمندانی باشد که در راه خدا، در تنگنا قرار گرفته اند، [و] نمی توانند [برای تأمین هزینة زندگی] در زمین سفر کنند. از شدّت خویشتن داری، فرد بی اطّلاع، آنان را توانگر می پندارد. آنها را از سیمایشان می شناسی، با اصرار [چیزی] از مردم نمی خواهند.}

با این که چهره آنان، نشان از رنج های زندگیشان دارد، هیچ گاه خویش را به دریوزگی و گدایی نمی آلایند. زیرا خواری دنیا و فقر زودهنگام و حسابرسیِ طولانی روز قیامت از نتایج آن است(4). اینان همچنین، با حفظ عزّت و کرامت انسانی خود، سر بر آستان توانگران فرود نمی آورند تا مبادا دینشان از کف رَوَد.(5)

شکیبایی در برابر خرید کالاهایی که قدرت بر خرید آن نیست، و زیر بار وام گرفتن

ص: 127

و نسیه خریدن نرفتن در صورت امکان، از موارد دیگری است که به گونه ای، در سیره امیر مومنان علیه السلام نمود دارد: روزی آن حضرت از کنار قصابی گذشت که گوشت مرغوبی داشت. وی از امام دعوت کرد از آن گوشت بخرد. حضرت فرمود:

«پول همراه ندارم. قصاب گفت: امیر مؤمنان، من صبر می کنم. امام فرمود: من بر [خرید] گوشت صبر می کنم.»(1)

کمبودها و سختیها، برای برخی از مردم و برای بیشتر زوج های جوان در آغاز زندگی، خود نشان می دهد. نهادینه نمودن فرهنگ دینی و مقابله با شرایط دشوار، نقش مهمی در کاستن از تنشها و اختلافات و لذت بردن از داشته ها دارد.

در روایات دیگر نیز به طور کلیّ پوشیدن چنین کلاهی، ناپسند شمرده شده است.(1) به نظر می­رسد به همین دلیل، برخی از فقیهان معاصر، استفاده از پوششی را که از مختصات جوامع کفر نشین است، ممنوع می­دانند.(2)

امام صادق علیه السلام از امیر مؤمنان علیه السلام نقل کرده­ که فرمود:

«لا تحتذوا الملسَ فإنّها حذاء فرعون، وهو أوّل من اتخذ الملس:(3) کفش صاف نپوشید که کفش فرعون است و او نخستین کسی بود که این گونه کفش را پوشید.»

فردی به نام منهال گوید:

«نزد امام صادق علیه السلام بودم در حالی که دمپایی صافی(4) بر [پای] من بود. پس حضرت فرمود: این، کفش یهودیان است.

در این هنگام، منهال بی درنگ برگشت، چاقویی برداشت و آن را پاره نمود.»(5)

در بارة چگونگی آرایش نیز، روایاتی وجود دارد که مؤید این مطلب است. برای نمونه، از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده که فرمود:

«غیّروا الشیب ولاتتشبهّوا بالیهود والنصاری:(6) موی سفید را دگرگون سازید و خود را شبیه یهود و نصارا مکنید.»

ص: 129

با این حال، امیر مؤمنان علیه السلام در نهج البلاغه، این فرمایش حضرت را، مربوط به زمانی می­دانند که جمعیت مسلمانان اندک بود(1) و خضاب نکردن، آنان را گروهی مسن و پیرمرد نشان می­داد که روحیه دشمنان را تقویت می­کرد. این نکته، مطلب مهم دیگری را بازگو می­کند: عامل الگو پذیری از بیگانگان، از نظر مصداق ها و موارد، در گذر زمان دستخوش دگرگونی می­شود و نوع یا مقدار خاصی از مصرف، که در زمانی، تقلید از بیگانگان و ناپسند به شمار می­رفت، در زمانی دیگر و با تغییر شرایط قبلی یا بروز شرایط جدید، به کاری پسندیده یا مباح تبدیل شود.

در روایتی دیگر از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده که فرمود:

«اکنسوا افنیتکم ولا تشبهّوا بالیهود:(2) حیاط منازل خود را جاروب کنید و به یهود شباهت نرسانید.»

که مؤیدی بر این مطلب به شمار می­رود.

در بارة رنگ لباس نیز از امیرمؤمنان علیه السلام روایت شده که فرمود:

«لاتلبسوا السواد فانّه لباس فرعون:(3) سیاه نپوشید که لباس فرعون است.»(4)

یاد کردنی است همان گونه که الگوپذیری از بیگانگان در مصرف، پدیده­ای نامطلوب است، در مقابل، الگو پذیری از شایستگان و نیکان و اولیای خدا، مطلوب و پسندیده می­باشد، و این در روایات مورد اشاره قرار گرفته است. برای نمونه، حنان بن سدیر گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم:

«چگونه کفشی را بپوشم؟ فرمود: بر تو باد به [کفش] زرد رنگ، که دیده را جلا می­دهد... اندوه را بر طرف می­سازد و با این حال، از پوشش پیامبران است.»(5)

ص: 130

روایات دیگری نیز وجود دارد که نشان می­دهد هر گونه الگوپذیری از جبّاران و گردن کشان، در چند و چون مصرف، کاری ناپسند، و توجه به نیکان در این امر، شایسته است.(1)

از سخن شیخ صدوق در این باره، چنین برمی­آید که نهی تشبه به بیگانگان، بیشتر ناظر به کالاها و مصارف حرامی است که در جوامع کفر وجود دارد. او ذیل، حدیث پیش گفته: «اوحی الله الی نبی...»، گوید:

«لباس دشمنان، همان لباس سیاه، خوراکی آنان، همان شراب و مست کننده­ها و حیوانات حرام گوشت...، و مسالک دشمنان، همان مواضع اتهام و مجالس می­گساری، لهو و گناه می­باشد.(1)

بدین سان، او نهی را حمل بر حرمت نموده و جز در مورد لباس، موارد دیگر را ویژه محرّمات دانسته است.

لیک برخی فقیهان، نهی را اعم از حرمت و کراهت دانسته و موارد را نیز، اختصاص به محرمات نداده­­اند.(2)

نیک روشن است که مراد از این روایات، تمامی آن چه بیگانگان تولید و مصرف می کنند نیست. چه، از یکسو هیچ قرینه­ای بر این تعمیم وجود ندارد و چنان که خواهد آمد شواهد خلاف آن را ثابت می­کند. و از سوی دیگر، کالاهای فراوانی وجود دارد که در همه جوامع، مورد استفاده قرار می­گیرد و صرف رواج یک کالا در کشوری بیگانه، نمی تواند معیار ردّ آن به شمار رود. به ویژه آن که بسیاری از اختراعات و وسایل جدید، برای نخستین بار در کشورهای بیگانه تولید و مورد استفاده قرار می­گیرد و نامطلوب دانستن آن­ها چیزی جز جمود و تحجّر و سلفی­گری نیست.

از دیگر سوی، ویژه ساختن آن به مصارف حرام نیز، -آن سآن که از سخن صدوق برمی­آید- نااستوار می­نماید. چه، نه تنها شاهدی برآن وجود ندارد، که برخی مثال­ها در روایات پیش گفته، خلاف آن را نیز ثابت می­کند. برای نمونه، برطله (کلاه دراز) و لباس سیاه، هیچ کدام به خودی خود حرام نیستند.

ص: 132

به نظر می­رسد آن چه در این باره معیار و مورد نظر است، خصوص کالاها و مصارفی است که ویژه بیگانگان و از اختصاصات آنان بوده و به نوعی، علامت و نشانه آنان به شمار می­رود، به ویژه آن جا که چند و چون مصرف و نوع کالایی، با سنت­های اسلامی منافات داشته باشد. روشن است که چنین کالاها و مصارفی، افزون بر آن که خود، نمایندة فرهنگی بیگانه هستند غالباً عناصر دیگر فرهنگی را نیز به همراه می­آورند.

بی توجهی به اصل الگو ناپذیری از بیگانگان، برای فرهنگ اسلامی، زیان بار بوده و هویت دینی و ملّی کشور اسلامی را دچار دگرگونی و از هم گسیختگی می کند.

شاهد این سخن آن است که در روایات پیش گفته، بر واژه­های «تشبه» و «زیّ» تأکید شده بود و آن گاه، شبیه کردن در زیّ و شکل، منشأ شباهت در خلق و خو و سبک زندگی معرفی گردید. روشن است که این پیامد، درمورد کالاها و مصارف مشترک بین غالب جوامع، نمود نمی­یابد، چنان که از سوی دیگر، اختصاصی به کالاهای حرام ندارد.

باری، در مورد فن آوری­ها و وسایل جدیدی که خاستگاه آن فرهنگ­های بیگانه می­باشند و جامعه اسلامی نیز، گریزی از بکار گیری آن­ها ندارد، نهادهای فرهنگ ساز و مؤثر در جامعه بایستی تلاش مضاعف نمایند تا ورود آن­ها، فرهنگ بیگانه را به همراه خود وارد کشور نسازد و یا دست کم این آسیب را به حداقل رسانند و این در مورد کالاهایی که نرم افزاری را نیز با خود دارند، اهمیت فزون­تری می­یابد.

نکته دیگر آن که تأکید روایات بر الگوناپذیری از «یهودیان»، «نصاری»، «مجوس»(1) و «دشمنان» در کنار واژة «عجم» که نقطه مقابل فرهنگ اصیل اسلامی در آن زمان تلقی می­شد، گستره­ای دارد که تمامی فرهنگ­های دینی و ملّی غیر خودی را در برمی گیرد.

ص: 133

خورَد، و هر که به آن چه نزد مردم است چشم بدوزد، پریشانیش فراوان گردد و خشمش پایان نیابد، و هر که از سوی خدا نعمتی جز در خوراک و نوشیدنی و لباس، برخود نبیند، عملش کوتاه و عذابش نزدیک گردد.»

{فَخَرَجَ عَلی قَوْمِهِ فی زینَتِهِ قالَ الَّذینَ یُریدُونَ الْحَیاةَ الدُّنْیا یا لَیْتَ لَنا مِثْلَ ما أُوتِیَ قارُون... وَقالَ الَّذینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَیْلَکُمْ ثَوابُ اللَّهِ خَیْرٌ لِمَنْ آمَنَ وَعَمِلَ صالِحاً وَلا یُلَقَّاها إِلاَّ الصَّابِرُون:(1) پس [قارون] با کوکبه خود بر قومش نمایان شد کسانی که خواستار زندگی دنیا بودند گفتند: ای کاش مثل آنچه به قارون داده شده به ما [هم] داده می شد... و کسانی که دانش [واقعی] یافته بودند، گفتند: وای بر شما! برای کسی که گرویده و کار شایسته کرده پاداش خدا بهتر است، و جز شکیبایان آن را نیابند.}

{وَلا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلَی مَا مَتَّعْنَا بِهِ أَزْوَاجاً مِنْهُمْ زَهْرَة الْحَیَاةِ الدُّنیَا لِنَفْتِنَهُمْ فِیهِ:(2) و هرگز به آنچه اصنافی از ایشان را از آن برخوردار کردیم چشم مدوز. [آنها فقط] زیور زندگی دنیاست تا ایشان را در آن بیازماییم.}

{وَاصْبِرْ نَفْسَکَ مَعَ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ... وَلا تَعْدُ عَیْنَاکَ عَنْهُمْ تُرِیدُ زِینَة الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَلا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنَا قَلْبَهُ عَنْ ذِکْرِنَا وَاتَّبَعَ هَوَاهُ وَکَانَ أَمْرُهُ فُرُطا:(3) و با کسانی که پروردگارشان را می خوانند... شکیبایی پیشه کن و برای زیور زندگی دنیا، چشمانت را از آنان بر مگیر، و از آن کس که قلبش را از یاد خود غافل ساخته ایم و از هوس خود پیروی کرده و [اساس] کارش بر زیاده روی است، اطاعت مکن.}

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

«من مَدّ عینه الی زینةِ المترفین کان مُهیناً فی ملکوت السماء:(4) هر که به زیور ناز پروردگان چشم بدوزد در ملکوت آسمان خوار است.»

ص: 135

امام باقر علیه السلام می فرمایند:

«إیّاک أن تطمح بصرک إلی من فوقک:(1) بپرهیز از این که به بالاتر از خود [در امور مادّی] چشم بدوزی.»

مترفان و مسرفان، الگوپذیری فراوانی داشته باشند، آسیب پذیری فراوانی خواهند داشت که عقب ماندگی علمی، وابستگی اقتصادی و سیاسی، فقر فرهنگی و تنزّل ارزش­ها، از آن­ جمله­اند و البته پاره­ای از این موارد، در جوامع فقیر یا در حال توسعه نمود بیشتری می­یابد.

بر این اساس، علت تأکید بر دوری از متکاثران و رفاه زدگان را می توان در امور زیر خلاصه نمود:

1. مصونیت از تأثیر اخلاق ناشایست و رفتارهای ناپسند آنان همچون اسراف، عیّاشی، بخل و آزمندی.

2. پیشگیری از آثار نامطلوب زندگیِ اشرافی و تکاثر، بر روح و روان، و دل مردگی ناشی از زرق و برق ثروت و گاه استفاده از اموال شبهه ناک متکاثران.

3. حفظ روحیة رضایتمندی از زندگی و خشنودی از مقدّرات الهی.

4. نفی ارزشهای تکاثری، با تحقیر زندگی اشرافی، که خود، باعث سوق دادن جامعه به سوی ارزشهای انسانی و دینی است و عامل پیشگیری از بسیاری از مفاسد اقتصادی جامعه.

شایان ذکر است اگر ارتباط با متکاثران، تأثیر منفی بر انسان یا جامعه نداشته باشد و در مقابل، موجب ارشاد و هدایت آنها گردد، نه تنها نکوهیده نیست، بلکه وظیفه، تلقی می شود.(1) اگر قرآن کریم، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را قاطعانه، از همراهی با آنان بازداشته، از آن رو بوده است که سخنان حضرت، هرگز تأثیری بر آنان نمی گذاشت.(2)

افراد به جایگاه حقیقی و ارزش والای انسان(1)­ و رشد دادن شخصیت او، کمک می­کنند که به اهداف و آرمان­های بالاتر و فراتر از مادّیات بیندیشد و نگاهش به افق های دورتر باشد، تا از کمبودهای مادّی، احساس حقارت درونی و حسرت و اندوه نکند، و از دیگر سوی، راه­کارهای اخلاقی- رفتاری ویژه­ای پیش پای او نهاده تا از پی آمدهای آن، در أمان ماند. از جمله راه­کارهای یادشده می­توان به موارد ذیل اشاره کرد:

نخست: یادآوری نعمت های الهی، قرآن کریم بارها آدمی را بر آن داشته تا نعمت های بی­شمار الهی را یادآورد و به نکات مثبت زندگی خود بیندیشد، به ویژه اگر در گذشته با مشکلات و نابسامانی­هایی دست و پنجه نرم می­کرده و اکنون برطرف شده است. تا بدین شیوه به نشاط در زندگی دست یابد. آیاتی با تعبیر «اذکر نعمتی» و مانند آن، در قرآن فراوانند.(2)

دوم: چشم ندوختن به امکانات و ثروت دیگران و در مقابل، نگاه به افراد فرو دست در امور مادّی، که این اخیر، در بخش بعدی با تفصیلی فزون تر خواهد آمد.

بر همین اساس، سرپرست خانواده، بایستی تدبیر زندگی را به دست گیرد و تلاش نماید خانواده خود را، با خانواده­هایی بیشتر مرتبط سازد که از سطح زندگی پایین­تر یادست کم مساوی برخوردار باشند. گاه رفتن به یک میهمانی بسیار با شکوه که از سوی افراد ثروتمند ترتیب داده می­شود و در آن، آگاهانه یا ناآگاهانه، وسایل و کالاهای لوکس و تجمّلاتی یا گران قیمت به نمایش گذاشته می­شود، چنان در روحیه افراد خانواده تأثیری منفی برجای می­نهد که تا مدت­ها، لذت زندگی را از آنان سلب می­نماید. امام باقر علیه السلام می فرمایند:

«...لا تجالس الأغنیاء فانّ العبد یجالسهم وهو یری أنّ لله علیه نعمة فما یقوم

ص: 138

حتّی یری أن لیس لله علیه نعمة:(1) با ثروتمندان همنشینی مکن، چراکه بنده، در حالی که خود را مشمول نعمت الهی می داند، با آنان همنشینی می کند ولی پس از برخاستن از مجلس، چنین می پندارد که خداوند به او نعمتی نداده است!»

این نکته نیز یادکردنی است که خارج از محدوده زندگی و منازل ثروتمندان، در سطح شهر، بازارها و پاساژها نیز، کالاهای لوکس و تجمّلاتی و وسایل گران قیمت فراوانی وجود دارد که با شگردهای تبلیغاتی، چشم رهگذران را به خود خیره می سازد و بیننده را به خرید آنها، تحریک می­کند. روشن است که بیشتر مردم، حتّی با وجود نیاز نیز، توان خرید آن چه را می­بینند یا می­خواهند ندارند. تردیدی نیست که آموزه های پیش گفته، به عمومیت ملاک، این موارد را نیز شامل می­شود و سزامند آن است که آدمی، برای حفظ آرامش روانی و لذت بردن از زندگی، به این گونه مکان­ها نیز، کمتر رفت وآمد نماید. شاید تأکید بر آمد و شد کمتر در بازارها، که در روایات آمده(2)، ناظر به این اثر مثبت نیز باشد.

افزون بر این، در روایات به نکته جالب دیگری در این باره اشاره شده که مردم را به شکیبایی در برابر دیدن کالاهایی که آدمی، توان خرید آن را ندارد، توصیه نموده است و به پاداش الهی امید داده است، که این، برای تکامل روحی و اخلاقی آدمی نیز، سودمند است.

امام صادق علیه السلام به یکی از یاران خود فرمود:

«آیا وارد بازار نمی­شوی؟ آیا نشده است که میوه ای را ببینی به فروش می­رسد، یا چیزی دیگر را، و تو مایل به [خرید] آن باشی؟ وی گفت: آری به خدا سوگند. حضرت فرمود: امّا إنّ لَک بِکلّ ما تراه فلا تقدرُ علی شرائِه حسنة:(3) آگاه باش، تو در برابر هر آن­چه که می­بینی و توان خرید آن را نداری پاداشی دریافت می کنی.»

ص: 139

امام حسین علیه السلام از کنار تعدادی مسکین عبور نمود که تکه هایی [نان] بر روی عبایی [گذارده بودند و] می خوردند. حضرت به آنان سلام کرد. آنان، امام را به خوردن غذا دعوت کردند و امام کنارشان نشست...(1)

همنشینی با محرومان، افزون بر آن که آدمی را از احوال آنان و وضع معیشتی شان آگاه می سازد و روحیة فروتنی و نوع دوستی را در وی تقویت می کند، گامی مؤثّر در جهت رضایتمندی شخص از زندگی خود و زمینه ساز مصرف بهینه از امکانات به شمار می رود.

اکنون روایاتی را در این باره بنگرید:

یکی از یاران امام صادق علیه السلام بنام شهاب می­گوید:

«به امام علیه السلام عرض کردم: شما از وضعیت و توانگری من و گشاده دستی­ام نسبت به برادرانم آگاهی دارید. من گاه با گروهی از آنان در مسیر مکّه همسفر می­شوم و بر آنان گشاده دستی می­کنم. حضرت فرمود: لاتفعلْ یا شهاب، إنْ بسطتَ وبسطوا أجحفتَ بهم وإنْ هم أمسکوا أذللتهم. فأصحب نُظَراءَک:(1) این کار را مکن ای شهاب، [چه،] اگر تو گشاده دستی کنی و آنان [نیز] گشاده دستی کنند، به آنان جفا نموده­ای و اگر آن­ها [از صرف هزینه­هایی چون تو] خودداری ورزند، خوارشان ساخته­ای. بنابراین، با همسانان خود مصاحبت نما.»

ابوبصیر گوید: به امام صادق علیه السلام عرضه داشتم:

«مردی با گروهی ثروتمند بیرون می رود، در حالی که از همه آنان، کم بضاعت­تر است. پس آنان هزینه­هایی می­کنند و او توان چنین هزینه­هایی را ندارد. امام علیه السلام فرمود: ما أحبّ أن یذّلَ نفسَه. لیخرجْ مع من هو مثله: دوست ندارم خود را خوار نماید. [بنابراین] با افرادی همانند خود بیرون رود.»(2)

امام باقر علیه السلام فرمود:

«إذا صحبتَ فأصحب نحوَک ولا تصحَبنّ من یکفیک فإنّ ذلک مذلةٌّ للمؤمن:(3) هرگاه مصاحبت نمودی، با کسی که [از نظر سطح معیشت] مانند تو باشد مصاحبت نما، و هرگز با کسی که هزینه­های تو را می­پردازد، همراه نشو، چرا که این، موجب خوار شدن مؤمن است.»

شخصی گوید:

«از امام باقر علیه السلام پرسیدم: گروهی با یکدیگر [به سفر] می روند و افراد ثروتمند و

ص: 142

غیر ثروتمند در میان آن ها هستند. پس فردی ثروتمند، هزینه های آنان را می پردازد. [این چگونه است؟] فرمود: إنْ طابت بذلک انفسهم فلا بأس به: اگر آنان به این کار راضی­اند، اشکالی ندارد. گفتم: و اگر راضی نبودند چطور؟ فرمود: یصیر(یصبر) معهم یأکل من الخبز ویدع ان یستثنی من ذلک الهرات: با آنان همراهی (شکیبایی) نماید و نان میل کند و به تنهایی گوشت پخته شده نخورد.»(1)

از امام صادق علیه السلام نقل شده که:

«انّه کان یکره للرجل ان یصحب من یتفضل علیه وقال: اصحب مثلک:(2) آن حضرت خوش نمی داشت مرد، با کسی همراهی نماید که بر وی برتری دارد و فرمود: با همانند خود مصاحبت نما.»

یکی از یاران امام صادق علیه السلام به نام حسین بن ابی العلاء گوید:

«ما بیست و چند نفر بودیم که به سمت مکه راه افتادیم. به هر منزل که می رسیدیم، گوسفندی ذبح می کردم. چون نزد امام صادق علیه السلام رفتم، بی درنگ فرمود: ای حسین، مؤمنان را خوار می کنی؟ گفتم: از این کار به خدا پناه می برم! فرمود: خبر رسیده در هر منزلی، گوسفندی را برای همراهان ذبح می نموده ای. عرض کردم: من فقط برای خدا این کار را انجام می دادم. فرمود: آیا نمی دانی برخی از آنان، دوست دارند مانند تو باشند، ولی توانایی ندارند و بدین جهت، پیش خود احساس حقارت می کند. عرض کردم: از خدا طلب آمرزش می کنم و دیگر تکرار نخواهم کرد.»(3)

بر این اساس، هم شخص کم درآمد و بی بضاعت باید تلاش نماید با افراد ثروتمند مسافرت و معاشرت نکند و هم ثروتمندان باید دقت کنند در چنین جمع هایی، از صرف هزینه ها و خرید کالاهایی که موجبات تحقیر افراد کم بضاعت یا فشار بر آنان را فراهم می آورد، - حتّی اگر به هدف کمک به آنان باشد- پرهیز نمایند و به تعبیر روایات، در طول سفر، به کم قناعت نمایند.

ص: 143

نیک روشن است که این موضوع، منحصر به سفر نیست و در دیگر ارتباطات اجتماعی نیز، نمود می یابد. صرف هزینه های هنگفت برای برگزاری جشن ها و میهمانی هایی که افراد مختلف حضور می یابند، خرید و سایل و لوازم فراتر از حدّ متعارف برای فرزند خود، که زمینه احساس حقارت دانش­آموزان دیگر و دوستان کم بضاعت او را فراهم می­آورد، و مواردی از این دست، همگی مصداق­هایی از آن حکم کلّی به شمار می­روند.

این نکته نیز یادکردنی است که از آیه {وامّا بنعمة ربّک فحدّث}(1) و روایاتی همچون: «خداوند دوست دارد اثر نعمت خود را بر بنده­اش ببیند...»(2) اظهار نعمت برمی­آید. نیک روشن است که این گونه روایات، نباید دستاویزی برای هرگونه مصرف و هزینه غیر متعارف قرار گیرد. چه، نمایان ساختن اثر نعمت، به حکم روایات پیش گفته، مقیّد به صورتی است که موجب تحقیر دیگران یا وارد آوردن فشار برآنان نگردد و اصولاً چنین سفارشی، در مقام نفی ابراز فقر و بیچارگی و نیز تاکید بر تمیزی و آراستگی است(3) و نه مجوّزی برای هزینه­های غیر متعارف و مشکل ساز.

فخرفروشی می پردازند.

این در حالی است که بر اساس آموزه­های دینی، مصرف کالاها و امکانات، بایستی صرفاً به منظور رفع نیازهای مادّی و معنوی، جسمی و روحی باشد و نه به هدف خودنمایی و فخر فروشی. چه، این کار، افزون بر آن که خود، رذیلتی اخلاقی و نشانه رشد نایافتگی شخصیت آدمی، و گاه، احساس حقارت درونی(1) و به هدف سرپوش نهادن بر آن است، پی­آمدهای ناگوار اجتماعی و اقتصادی نیز بر جای می نهد؛ فخر فروشی و خودنمایی در خرید و مصرف، از یکسو موجب بروز و تشدید مسابقة دنیا طلبی، خرید و بکارگیری کالاهای غیر لازم و در نتیجه هدر دادن ثروت ها و امکانات فرد و جامعه، و اسراف و تبذیر می­گردد. از این روی، قرآن کریم در اشارتی معنادار، اسراف کاری فرعون را در کنار روحیه برتری جویی وی نهاده و ارتباط آن دو را یادآور شده است:

{وإنّ فرعونَ لعالِ فی الارض وانّه لمن المسرفین:(2) بی تردید فرعون در زمین برتری جوست و هم او از اسراف کاران است. }

از دیگر سوی، خودنمایی توانگران و ثروتمندان با کالاها و امکانات خود، اقشار کم درآمد و فاقد توانایی اقتصادی را بر آن می­دارد تا یا با شیوه­های گوناگونی همچون وام گرفتن و سختی دادن به خود و حتّی گاه روی آوردن به راه­هایی خلاف شرع و خلاف قانون، همچون سرقت، اختلاس و قاچاق، تلاش نمایند با خرید کالاهای مورد نظر، خود را هم سطح ثروتمندان و فخر فروشان نشان دهند و از قافله آنان عقب نمانند و یا در بیشتر موارد، دچار سرخوردگی، احساس حقارت، و حسرت و اندوه شوند که این

ص: 145

خود، به فضای کینه، دشمنی، بدبینی و حسادت دامن می­زند و بهداشت روانی فرد و جامعه را به مخاطره می­افکند. این احساس، به ویژه در بارة کودکان یا افرادی که از ظرفیت روحی و قدرت عقلانی پایین­تری برخوردارند، نمودی بیشتر می­یابد، به گونه­ای که حتّی ممکن است به بیماری­های روحی همچون افسردگی و بروز اختلالات رفتاری نیز منجر گردد. به سبب پی­آمدهای مصرف به هدف فخر فروشی و خودنمایی، که به پاره­ای از آن­ها اشاره شد، آموزه­های دینی به طور کلی این کار را ممنوع ساخته­اند و گاه به برخی از آثار منفی آن نیز، اشاره کرده­اند. نمونه آنها را بنگرید:

{إِنَّ قارُونَ کانَ مِنْ قَوْمِ مُوسی فَبَغی عَلَیْهِمْ وَآتَیْناهُ مِنَ الْکُنُوزِ ما إِنَّ مَفاتِحَهُ لَتَنُوأُ بِالْعُصْبَةِ أُولِی الْقُوَّة... فَخَرَجَ عَلی قَوْمِهِ فی زینَتِهِ قالَ الَّذینَ یُریدُونَ الْحَیاةَ الدُّنْیا یا لَیْتَ لَنا مِثْلَ ما أُوتِیَ قارُونُ إِنَّهُ لَذُو حَظٍّ عَظیمٍ. وَقالَ الَّذینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَیْلَکُمْ ثَوابُ اللَّهِ خَیْرٌ لِمَنْ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً وَ لا یُلَقَّاها إِلاَّ الصَّابِرُونَ. فَخَسَفْنا بِهِ وَ بِدارِهِ الْأَرْضَ فَما کانَ لَهُ مِنْ فِئَةٍ یَنْصُرُونَهُ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ ما کانَ مِنَ المُنْتَصِرینَ. وَ أَصْبَحَ الَّذینَ تَمَنَّوْا مَکانَهُ بِالْأَمْسِ یَقُولُونَ وَیْکَأَنَّ اللَّهَ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ یَقْدِرُ لَوْ لا أَنْ مَنَّ اللَّهُ عَلَیْنا لَخَسَفَ بِنا وَیْکَأَنَّهُ لا یُفْلِحُ الْکافِرُون:(1) قارون از قوم موسی بود و بر آنان ستم کرد، و از گنجینه ها آن قدر به او داده بودیم که صندوقهای آنها بر گروه نیرومندی سنگین می آمد... پس [قارون] با کوکبه خود بر قومش نمایان شد کسانی که خواستار زندگی دنیا بودند گفتند: ای کاش مثل آنچه به قارون داده شده به ما [هم] داده می شد واقعاً او بهره بزرگی [از ثروت] دارد. کسانی که دانش [واقعی] یافته بودند، گفتند: وای بر شما! برای کسی که گرویده و کار شایسته کرده پاداش خدا بهتر است، و جز شکیبایان آن را نیابند. آن گاه [قارون] را با خانه اش در زمین فرو بردیم، و گروهی نداشت که در برابر [عذابِ] خدا او را یاری کنند و [خود نیز] نتوانست از خود دفاع کند. و همان کسانی که دیروز آرزو داشتند به جای او باشند، صبح می گفتند: «وای، مثل اینکه خدا روزی را

ص: 146

برای هر که از بندگانش که بخواهد گشاده یا تنگ می گرداند، و اگر خدا بر ما منّت ننهاده بود، ما را [هم] به زمین فرو برده بود. وای، گویی که کافران رستگار نمی گردند.}

نمونة بارز و نماد ثروتمند مغرور در قرآن کریم، قارون است. از آیه نخست برمی آید که وی، از ثروت و امکانات فراوانی برخوردار بود. واژة «مفاتیح» در آن آیه، جمع مفتح، به معنی محلی است که چیزی را درآن ذخیره می­کنند. (همچون گاو صندوق­هایی که اموال را درآن نگهداری می­نمایند.) و یا کلیدهای آنها.(1)

بنابراین، قارون آن قدر اموال گرانبها و قیمتی داشت که صندوق­های آن­ها را، گروهی از مردان نیرومند، به زحمت جابجا می­کردند. لیک وی ثروتمندی مغرور و فخر فروش بود که در مصرف و عرضة ثروت خود بر مردم، به خودستایی و خودنمایی می­پرداخت، آن هم فخر فروشی در میان مستضعفان و پابرهنگان!

تعبیر «فی زینته» نشان می­دهد که او، تمام توان و قدرت خویش را به کار گرفت تا وسایل لوکس و تشریفاتی خود را به نمایش گذارد، مرکب­هایی گران قیمت، پوشش های سرخ رنگ و...(2) در این حال مردم و بینندگان دو گروه شدند: گروهی دنیا پرست که فاقد شخصیتی رشد یافته و ایمانی نیرومند بودند. آنان با مشاهده این صحنه خیره کننده، آهی از سر سوز و حسرت می­کشیدند و آرزو می­کردند که حتّی برای یک روز یا یک ساعت، به جای قارون می­بودند. چه، او زندگی شیرین و لذّت بخشی دارد. وگروه دوم، اندیشمندانی با ایمان و عالمانی پرهیزگار که افق فکری بالاتر و والاتری داشتند و حقیقت زندگی دنیا را درک می­کردند. آنآن که ارزش­ها و شخصیت آدمی را با معیار زر و ثروت نمی­سنجیدند به گروه نخست هشدار می­دادند تا در برابر محرومیت خود و موج تحقیر واحساسات ناخوشایندی که از ناحیه رفتار قارون دریافت می­کردند، شکیبایی نمایند و دل و جان به پاداش الهی داشته باشند.

ص: 147

تا این که سرانجام، قارون به سبب طغیان و سرکشی و تحقیر مؤمنان تهیدست، به سرنوشت شومی گرفتار گردید و عذاب الهی، او و ثروت خیر کننده­اش را به کام نابودی فرستاد، این جابود که ضعف اندیشان و حسرت پیشه­گانِ دیروز، از اندیشه و عملکرد خود پشیمان گشتند.

روشن است که قارون صفتان، همیشه و در زمان ما نیز، وجود دارند. آنان تلاش می کنند ثروت خود را به رخ دیگران بکشند و از این کار، لذت می­برند. دوست دارند با خودرو گران قیمت خود، از میان پابرهنگان و محرومان بگذرند، گرد و غبار و آب های سطح خیابان را برچهره و لباس آنان بیفشانند و تحقیرشان نمایند. با پوشیدن لباس های فاخر و زیور آلات فراوان خود، در میهمانی­ها وجشن­ها حاضر شوند و انگشت شگفتی و حسرت آنان را بردهانشان ببینند! سقف­ اتاق­ها و نمای ساختمان خود را به گونه­ای غیر متعارف زیبا سازی نمایند تا نظر رهگذران و ناظران را به خود خیره سازند، به روزترین و گران قیمت­ترین وسایل خانه و آشپزخانه­ را خریده در معرض دید دیگران قرار دهند و از ابراز تعجب و حتّی حسرت آنان، لذت ببرند. بدین سان، مصرف نمادین و به هدف فخر فروشی، در زندگی آنان، نمودی بارز دارد.

گاه همین نمایش ثروت نیز، ممکن است بلای جانشان گردد و کینه­های در سینه انباشته دیگران، طومار زندگی آنان را در هم پیچد یا ثروتشان را بر باد دهد.

{وَنادی فِرْعَوْنُ فی قَوْمِهِ قالَ یا قَوْمِ أَ لَیْسَ لی مُلْکُ مِصْرَ وَهذِهِ الْأَنْهارُ تَجْری مِنْ تَحْتی أَفَلا تُبْصِرُونَ أَمْ أَنَا خَیْرٌ مِنْ هذَا الَّذی هُوَ مَهینٌ وَلا یَکادُ یُبینُ فَلَوْلا أُلْقِیَ عَلَیْهِ أَسْوِرَةٌ مِنْ ذَهَبٍ أَوْ جاءَ مَعَهُ الْمَلائِکَةُ مُقْتَرِنینَ فَاسْتَخَفَّ قَوْمَهُ فَأَطاعُوه:(1) و فرعون در [میان] قوم خود ندا درداد [و] گفت: ای مردم من، آیا پادشاهی مصر و این نهرها که از زیر [کاخهای] من روان است از آنِ من نیست؟ پس مگر نمی بینید؟ آیا [نه] من از این کس که خود بی مقدار است و نمی تواند درست بیان کند بهترم؟ پس چرا بر او دستبندهایی زرّین

ص: 148

آویخته نشده؟ یا با او فرشتگانی همراه نیامده اند؟ پس قوم خود را سبک مغز یافت [و آنان را فریفت] و اطاعتش کردند. }

فرعون نیز، به عنوان نماد حاکم سیاسی دنیای سرمایه­داری و ثروت محور، امکانات مادّی تحت اختیار خود را به رخ زیردستان و موسی علیه السلام می کشد و فخر می­فروشد.

{اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَیاةُ الدُّنْیا لَعِبٌ وَلَهْوٌ وَزینَةٌ وَتَفاخُرٌ بَیْنَکُمْ:(1) بدانید که زندگی دنیا، در حقیقت، بازی و سرگرمی و آرایش و فخرفروشی شما به یکدیگر است.}

این آیه، که در مقام نکوهش دنیای دنیا پرستان است، با عبارت «وتفاخر بینکم» از فخر فروشی آدمیان، انتقاد نموده است.

نمونه روایات این بحث را نیز بنگرید:

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرمایند:

«من لبس ثوباً فاختال فیه خسف الله به من شفیر جهنّم:(2) هرکس جامه ای بپوشد و با آن، فخرفروشی کند، خداوند او را از لبه دوزخ [به قعر آن] فرو خواهد برد.»

نیز می فرماید:

«من بنی بنیاناً ریاءاً و سمعه حمله یوم القیامه... وهو نار تشتعل ثمّ تطوّق فی عنقه ویلقی فی النار... قیل: یا رسول الله کیف یبنی ریاءاً وسمعه؟ قال: یبنی فضلاً علی ما یکفیه، استطاله منه علی جیرانه ومباهاة لإخوانه:(3) هرکس، برای خودنمایی و ستایش دیگران ساختمانی بسازد، روز قیامت، در حالی آن را حمل خواهد کرد که چون آتشی شعله ور، بر گردنش آویخته است، و به آتش افکنده خواهد شد... گفته شد: ای رسول خدا! چگونه آن را برای خودنمایی و ستایش جویی می سازد؟ فرمود: «فراتر از حدّ نیاز می سازد تا بر همسایگانش، برتری جوید و به برادرانش، فخر فروشد.»

ص: 149

رسول خدا صلی الله علیه و آله در وصایای خود به ابوذر فرمود:

«یا اباذر، من ترک لبس الجمال و هو یقدر علیه تواضعاً لله، کساه الله حلّة الکرامة... یا اباذر، البس الخشن من اللباس والصفیق من الثیاب لئلاّ یجد الفخر فیک مسلکه:(1) ای ابوذر هر که پوششی زیبا را که توان فراهم آوردن آن را دارد، از سر فروتنی در برابر خدا ترک نماید، خداوند زیور کرامت را بروی بپوشاند... ای ابوذر، لباس زبر و جامه درشت بپوش تا فخر فروشی در تو راهی پیدا نکند.»

در جمله نخست، ترک زیور و زیبایی از سرفروتنی برای خدا یاد شده است. با توجه به این که در روایاتی دیگر، مطلوبیت این کار نشان داده شده،(2) طبعاً بایستی این سفارش، ویژه مواردی باشد که این کار، خلاف تواضع بوده و نوعی خودبرتربینی و خودستایی را به همراه داشته باشد. چنان که در فراز دوم روایت نیز، پوشیدن لباس های ساده به هدف پیشگیری از فخر فروشی، سفارش شده است. بنابراین، این توصیه ها ویژه مواردی است که زمینه تفاخر فراهم آمده باشد.

نیز از حضرت نقل شده که فرمود:

«من أطعم طعاماً ریاءً وسمعةً أطعمَه الله مثله من صدید جهنّم وجعل ذلک الطعام نارا فی بطنه حتّی یقضی بین الناس:(3) هر که از سر ریا و خودنمایی اطعام نماید، خداوند مانند همان را از غذای چرکین جهنم به او بخوراند و آن طعام را به صورت آتشی در درون وی قرار دهد تا این که میان مردم داوری نماید.»

فخرفروشی در برپایی مجالس، پی آمدهایی دارد که عمده ترین آن صرف هزینه های سرسام آور و احیای فرهنگ غلط مصرفگرایی است که عمده ترین آن در مجالس عروسی به مدد دریافت وام­های سنگین وکمرشکن و صرفاً به انگیزه هم چشمی و خودنمای، دیده می شود. هزینه­های بالای مراسم سفرهای معنوی همچون بازگشت

ص: 150

حاجی، خرج­های هنگفت محافل عزا به ویژه هزینه­های بی مصرفی همچون خرید تاج گل­های گران قیمت و بزرگ و مانند آن از این دسته است.

امام صادق علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت کرده که فرمود:

«الولیمةُ أوّل یوم حقٌ والثانی معروفٌ ومازاد ریاءٌ وسمعة:(1) ولیمه، روز نخست حق، روز دوم کاری شایسته، و اضافه برآن، ریا و آوازه خواهی است.»

شاید بر پایه همین گونه آموزه­ها بوده است که برخی از فقیهان، حرمت ساختن و مصرف کالاهای گران قیمت را که موجب فخر فروشی و خود برتر بینی می­گردد، بسان قاعده­ای کلّی و تعلیل گونه، بیان نموده­اند. برای نمونه علاّمه حلّی، مزین نمودن شمشیر و لگام را با طلا، حرام دانسته بدین علت که نوعی عجب و خودپسندی و اسراف است.(2)

نیک روشن است که پیش­گیری از این گونه مصرف، در گرو ترویج فرهنگ اصیل اسلامی، و نهادینه ساختن اخلاق و فضایل انسانی در جامعه است. چه، مصرف نمودن به انگیزه فخر فروشی، ریشه در خوی خودبرتربینی و حسّ خودستایی دارد و تا این سرچشمه خشکانده نشود، رفتارهای ناشی از آن پیوسته بروز خواهد نمود.

این نکته نیز یاد کردنی است که فخرفروشی نکردن و مصرف نکردن به هدف خود نمایی، بدین معنا نیست که آدمی، خود را در برابر دیگران نیاراید و با سر و وضع ژولیده و لباسی ژنده و کثیف، در جمع حاضر گردد. چه، آراستگی و زیبایی، به ویژه در برابر دیگران، مطلوب و شایسته است. و در این باره، روایاتی فراوان وجود دارد. از جمله، در سیرة امام رضا علیه السلام آمده است:

«اذا بَرَزَ للناس، تزّین لهم:(3) هنگامی که بین مردم حاضر می گردید، برای آنان خود را آراسته می­کرد.»

ص: 151

مرز فخر فروشی و آراستگی، با توجه به چند نکته روشن تر می گردد:

نخست آن که آراستگی و زینت، باید درحدّ متعارف باشد و نه افراط آمیز؛

دوم آن که بسته به افرادی که آدمی بین آنان حاضر می­گردد، چند و چون زینت و آرایش متفاوت می شود؛ بین محرومان درحدّی پایین­تر و بین توانگران در حدّی متعارف.

سوم آن که فخر فروشی، گستره فراوانی دارد و هرگونه کالای مصرفی را شامل می گردد. افزون بر همه، انگیزه فخر فروشی و خودنمایی با انگیزه آراستگی و پاکیزگی، متفاوت بوده، و این تفاوت، در چند و چون خرید و مصرف نیز، تأثیر گذار است. بدین جهت، اوّلی، موجب رنجش، اندوه و حسرت دیگران می­گردد و دوّمی، لزوماً خرید و مصرف کالاها را درپی ندارد و بیشتر، موجب تشویق به پاکی و نظم فردی می­باشد.

آن، پرسش­هایی در این باره مطرح است که به اختصار مورد بررسی قرار می­گیرد.

شادمان نباشید.}(1)

زهد در این مرحله، به معنای برخوردار نشدن از امکانات مادّی نیست، بلکه به معنای اسیر زیبایی های دنیایی نشدن است.

دوّم: بُعد عملی زهد، که برداشت کم و بازدهی زیاد می باشد،(2) مربوط به صرفه جویی در مصرف است و عرصة تولید را شامل نمی شود.(3)

بنابراین، زاهد حقیقی کسی است که از یک سو تمام توان خویش را در کار و تولید به کار بندد، و از دیگر سو، با دل نبستن به امور مادّی، به راحتی از آنچه به دست آورده است به سود نیازمندان و مصالح جامعه، صرف نظر کند.(4) نمونه روشن این سخن را می توان در سیرة عملی پیشوای زاهدان، حضرت علی علیه السلام دید.(5)

زهد دارای ثمراتی است که از آن بین می توان به سخاوت،(6) ایثار، همدردی با محرومان و نیز آزادگی و آزادی از قید و بندهای مادّی اشاره نمود.(7)

نفسانی که موجب اکتفا کردن به اندازة نیاز و ضرورت از مال می شود»(1) بیان شده است.

از مجموع سخنان واژه شناسان، دانشمندان اخلاق و آموزه های دینی چنین برمی آید که قناعت و عناصر مرتبط با آن همچون رضایت، ویژگی مثبتی در شخصیت انسان است که موجب خشنودی و لذّت انسان از حداقل های زندگی می شود و به صورت ترک آزمندی و فزون خواهی، نمود می یابد. از این رو، نقطه مقابل قناعت طمع(2) و حرص(3) است. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

«خیارُ المؤمنین القانع و شرارُهم الطامع:(4) بهترین مؤمنان، [افراد] قناعت پیشه و بدترین آنان، طمع ورز[ان] می­باشند.»

امام علی علیه السلام فرمود:

«انتقم من حرصک بالقنوع کما تنتقم من عدوّک بالقصاص:(5) از آزمندی خود با قناعت انتقام­گیر، آن سآن که از دشمن خود با قصاص انتقام می­ستانی.»

در آموزه های دینی، سفارش به قناعت دو هدف را دنبال می کند:

نخست ایجاد اعتدال و توازن در آدمی نسبت به زندگی دنیا است، چه، سرشت آدمی به دنیا آزمند و حریص است،(6) در مقابل، دینْ او را به قناعت و پرهیز از حرص فرامی خواند. برآیند این دو نیرو، اعتدال و توازن در آدمی نسبت به زندگی دنیاست.(7)

دوّم حفظِ آرامش روان آدمی است. بر اساس نظام حکیمانة آفرینش، افراد از نظر استعدادها، توانمندی های فکری و جسمی و ویژگی های بسیار دیگر، متفاوت از هم

ص: 155

آفریده شده اند و در نتیجه از نظر ثروت و قدرت اقتصادی نیز، برابر نیستند.(1) این نکته می تواند خود عامل شعله ور شدن آتش حسد، کینه توزی، حسرت و افسوس در جان آدمی و بر هم زدن آرامش روحی او گردد. از این رو عناصری مانند قناعت و خشنودی از خواست الهی، نقش مؤثری در حفظ آرامش روان آدمی خواهد داشت.(2)

با این همه، قناعت هرگز به معنای رها کردن کار و تولید و راضی شدن به مشکلات و عامل عقب ماندگی اقتصادی نیست، بلکه خود، زمینه ساز رشد اقتصادی است، زیرا جامعه ای که مصارف اضافی خود را حذف کند و از تجمّلاتی که بر اساس نیازهای کاذب و روحیه اشرافی گری به وجود می آید دوری کند، می تواند پس انداز بیشتری برای سرمایه گذاری های لازم در توسعه داشته باشد.(3)

از دیگر سو، تأمین بهداشت روانی جامعه، زمینه بروز مفاسد اقتصادی ناشی از حسد، آزمندی و هم چشمی را کاهش می دهد و موجب سالم سازی فعالیت ها و افزایش امنیت اقتصادی می گردد.

آموزه های دینی، با اشاره به این مطلب، دو گونه تأثیر برای قناعت در زمینة رشد اقتصادی، بیان نموده است:

نخست: تأثیر روانی یعنی احساس بی نیازی، رضایت از زندگی و آرامش روحی در عین فقر مادّی، چنان که امیر مؤمنان علیه السلام می فرمایند:

«لا کنز أغنی من القناعة...، ومن اقتصر علی بلغة الکفاف فقد انتظم الراحة...:(4) هیچ گنجی بی نیازکننده تر از قناعت نیست...، آن که به مقدار کفافْ بسنده کند، آسایش

ص: 156

خود را فراهم ساخته است».(1)

دوّم: تأثیر مادّی، به گونه ای که قناعت، عاملی برای فقرزدایی به شمار رفته است.(2) امام علی علیه السلام می فرمایند:

«من لزم القناعة زال فقرُه:(3) هرکه با قناعت همراه شد، تهیدستی اش از میان برود.»

مؤمن، نیک یاور و کم هزینه است. امور زندگی اش را به نیکی تدبیر می کند و از یک سوراخ، دوبار گزیده نمی­شود.»

روایت شده، امام صادق علیه السلام به گرمابه وارد شدند. عرض شد: گرمابه را برایتان اختصاصی کنیم؟ فرمود:

«لا، إنّ المؤمن خفیف المؤونة:(1) نه! مؤمن، کم هزینه است.»

پاداش­های بزرگ پروردگار برخوردار شوید.(1)

همچنین، در مورد سیرة عملی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و برخی پیامبران دیگر، امیر مؤمنان علیه السلام سخنی دارند و در پایان، به سیره خود نیز اشاره می کنند. بنگرید:

«...دنیا از هر سو بر پیامبر صلی الله علیه و آله بازداشته و برای غیر او گسترانده شد... و او از زیورهای آن فاصله گرفت. اگر می خواهی دومی را، موسی علیه السلام و زندگی او را تعریف کنم، آنجا که می گوید: «پروردگارا، هر چه به من از نیکی عطا کنی نیازمندم» به خدا سوگند! موسی علیه السلام جز قرص نانی که گرسنگی را برطرف سازد چیز دیگری نخواست، زیرا موسی علیه السلام از سبزیجات زمین می خورد... و اگر می خواهی سومی را، حضرت داوود علیه السلام ... را الگوی خویش سازی که... به خوردن نانِ جُو قناعت می کرد و اگر خواهی از عیسی بن مریم علیه السلام بگویم، که سنگ را بالش خود قرار می داد، لباس پشمی خشن به تن می کرد، و نان خشک می خورد، نان خورش او گرسنگی، و چراغش در شب ماه بود... پس به پیامبر پاکیزه و پاکت اقتدا کن که... از دنیا چندان نخورْد که دهان را پُر کند و به دنیا با گوشه چشم نگریست... با دل از دنیا روی گرداند و یادش را از جان خود ریشه کن نمود و همواره دوست می داشت تا جاذبه های دنیا از دیدگانش پنهان ماند... بخدا سوگند! آنقدر این پیراهن پشمین را وصله زدم که از پینه کننده آن شرمسارم، یکی به من گفت: آیا آن را دور نمی افکنی؟ گفتم: از من دور شو، صبحگاهان رهروان شب ستایش می شوند.»(2)

برای رسول خدا صلی الله علیه و آله نوشیدنی بسیار گوارایی آوردند. حضرت فرمود:

«اخّروه عنّی، هذا شراب المترفین:(3) آن را از من دور سازید که این، نوشیدنیِ مترفان است.»

از مجموع آن چه به عنوان نمونه یاد شد، برمی­آید که ساده زیستی، جزء ارزش های

ص: 159

اخلاق اقتصادی در اسلام است و بایستی در تبیین الگوی مصرف، مدّ نظر قرار گیرد.

با این حال، در مورد این اصل، پرسش هایی مطرح است؛ از جمله این که:

حدّ و مرز ساده زیستی چیست؟

آیا مطلوبیت این کار، به نوعی تفریط در مصرف نیست که آن را مردود دانستیم؟

با چه معیاری این اصل بایستی سنجیده شود تا به رهبانیت و ترک دنیا منتهی نگردد؟

از سوی دیگر، مگر نه آن است که گشاده دستی در مصرف و تأمین رفاه نسبی از دیدگاه اقتصاد اسلامی، مطلوب و مورد تأکید است؟

آیا ساده زیستی، با این گونه مفاهیم و حتّی اصل اعتدال و میانه روی، سازگار است؟

اصولاً فلسفه و هدف این آموزه­ ها چیست؟

برای رسیدن به پاسخ این پرسش­ها، چند نکته را بررسی می­کنیم.

فروتنی کرد و در آنچه خداوند برای او حلال کرده زهد ورزد، بی آنکه سیرة من روی گرداند، و شکوفه دنیا را رها سازد بی آن که از سنت من اعراض کند.»

همچنین، از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود:

«لیس الزهد فی الدنیا باضاعة المال ولا تحریم الحلال، بل الزهد فی الدنیا ان لا تکون بما فی یدک اوثق منک بما عند الله عزّوجل:(1) زهد در دنیا به هدر دادن مال و حرام ساختن حلال نیست، بلکه زهد در دنیا آن است که اطمینان تو به آن چه در دست داری، بیش از اطمینان تو به آن چه نزد خدای عزّوجل است نباشد.»

افراط در ساده زیستی ممنوع است، چه از یکسو بر اساس آموزه­های اسلامی، رهبانیت و ترک دنیا وامکانات مادّی به طور کلّی ممنوعیت دارد. قرآن کریم در این باره فرموده است:

{...وَرَهْبانِیَّةً ابْتَدَعُوها ما کَتَبْناها عَلَیْهِمْ إِلاَّ ابْتِغاءَ رِضْوانِ اللَّهِ فَما رَعَوْها حَقَّ رِعایَتِها:(2) و [امّا] ترک دنیایی که از پیش خود درآوردند ما آن را بر ایشان مقرّر نکردیم مگر برای آنکه کسب خشنودی خدا کنند، با این حال آن را چنآن که حقّ رعایت آن بود منظور نداشتند.}

نیز از امام صادق علیه السلام روایت شده که در توصیف دین اسلام فرمود:

«لارهبانیة... أحل فیها الطیبات...:(3) [در اسلام] رهبانیتی نیست...[بلکه] روزی های پاک حلال شده است.»

و از سوی دیگر، مصرف و تأمین نیازهای گوناگون مادّی مورد تأکید بوده و تفریط در مصرف، نکوهش گردیده است. ما پیشتر به تفصیل در بارة میانه روی و نیز نفی تفریط در مصرف، سخن گفته و آموزه­های دینی را در این دو مورد، بیان کردیم. این

ص: 161

نکته را نیز در این جا می افزاییم که برخی از امامان معصوم علیه السلام همچون امام صادق(1) و امام رضا علیهما السلام(2) با بعضی از صوفیه و زاهد مسلکان زمان خود، مناظراتی داشته و ضمن نفی هر گونه افراط در ساده زیستی و تحریم عملی نعمت های الهی به ویژه به قصد خودنمایی، مبانی قرآنی و حدیثی را در این زمینه بازگو فرموده و به سیرة برخی از پیامبران الهی و نیز صحابة بزرگوار پیامبر صلی الله علیه و آله نیز استشهاد نموده­اند.

ساده زیستی نباید عزّت و آبروی فرد در اجتماع را خدشه­دار سازد. بنابراین آدمی به ویژه در برابر دیگران، بایستی به گونه­ای از امکانات مادّی مصرف کند که خوار و انگشت نما نگردد. آن چه پیشتر در بارة حفظ آبرو و نیز شأن به معنای صحیح خود یادکردیم، دلیل بر این مدعا است.

ساده زیستی، در حدودی که پس از این گفته خواهد شد، برای خود فرد مطلوبیت دارد، نه برای میهمانان او. بنابراین، در پذیرایی از میهمان، بایستی در حدّ متعارف، هزینه نمود و به طور نسبی، از بهترین امکانات، استفاده کرد. قرآن کریم، ماجرای پذیرایی ابراهیم علیه السلام از میهمان را، چنین ترسیم می­کند:

{وَلَقَدْ جاءَتْ رُسُلُنا إِبْراهیمَ بِالْبُشْری قالُوا سَلاماً قالَ سَلامٌ فَما لَبِثَ أَنْ جاءَ بِعِجْلٍ حَنیذ:(3) و به راستی، فرستادگان ما برای ابراهیم مژده آوردند، سلام گفتند، پاسخ داد: «سلام». و دیری نپایید که گوساله ای بریان آورد.}

از برخی روایات نیز برمی­آید اولیای الهی، که خود از غذایی ساده استفاده می کردند، برای میهمان، غذاهایی لذیذ و مرغوب تهیه می­نمودند.(4)

بر این اساس، خشک دستی در پذیرایی از میهمان، نه زهد و ساده زیستی، که بخل و تنگ نظری است.

ص: 162

در پاره­ای از مراتب ساده زیستی، ظرفیت روحی و ایمانی افراد نیز، تعیین کننده است. بدین معنا که مصرف کالاها و امکانات کمتر از حدّ متعارف- که به حدّ تفریط و رهبانیت منتهی نگردد- ممکن است برای فردی که از ظرفیت بالای جسمی و روحی و نیز قدرت ایمان و معرفت برخوردار است، پلّه ترقّی و کمال باشد، لیک برای فردی که از این ویژگی­ها برخوردار نمی­باشد، نتیجه­ای جز سرخوردگی و ضعف بیشتر ایمان، به همراه نداشته باشد. بنابراین، فردی که از تمّکن مالی برخوردار است، نمی­تواند خانوادة خود را بر ساده زیستی و زندگی پایین­تر از حدّ متعارف مردم، مجبور سازد.

شاید به همین جهت بوده است که بر اساس برخی روایات، اتاق امام علیه السلام با اتاق همسر حضرت و وسایل و امکاناتش متفاوت بود. یکی از یاران امام باقر علیه السلام گوید:

«نزد امام علیه السلام رفتم در حالی که در خانة­ آراسته ای بود. روز بعد که خدمت حضرت رسیدم، او را در اتاقی یافتم که جز حصیری در آن نبود و پیراهن ضخیمی بر تن داشت. پس فرمود: آن چه را [دیروز] دیدی، نه خانة من، که اتاق خانم بود و دیروز، روز او بود.»(1)

با توجه به حدود یاد شده، می­توان مفهوم صحیح ساده زیستی را در دو بُعد روانی و رفتاری این گونه بیان نمود.

روایی، زندگی پاک و حیات طیّبة بشری، حیاتی است که روح قناعت در آن دمیده شده باشد.(1)

از سوی دیگر، خوی ساده زیستی، موجب می­گردد شخص به مظاهر دنیوی دل نبندد و اسیر زخارف دنیوی نگردد. در نتیجه، راحت زندگی می­کند و آزاد و آزاده، خواهد بود.

وارستگی حاصل از این روحیه آثار ذیل را به دنبال دارد: رشد یافتگی شخصیت، اعتماد و عزّت به نفس و عدم وابستگی. به دیگر سخن، شخص تلاش کرده است خود را از قید و بند عادت­های متفاوت با مصرف کالاهایی خاص، برهاند و اسیر آنها نباشد. چه بسیارند افرادی که به مصارفی همچون سیگار و قلیان، چای و قهوه یا تماشای تلویزیون و... وابسته شده­اند و جدایی از آنها حتّی برای کوتاه مدت، برایشان سخت و دشوار است. این وابستگی، در مواردی حتّی عزّت و جایگاه اجتماعی و شخصیتی آنان را نیز به مخاطره می­افکند. و این گونه است که در روایات مربوط به زهد، قناعت و ساده زیستی، بر بُعد روانی آن، یعنی وارستگی وآزادگی و ثمره این رویکرد، همچون عزّت و شرافت فرد، تأکید شده است:

امام صادق علیه السلام می­فرمایند:

«ما أقبح بالمؤمن أن تکون له رغبة تذله:(2) چقدر زشت است که مومن، دلبستگی ای داشته باشد که او را خوار سازد.»

امیر مومنان علیه السلام درتوصیف پیامبران علیه السلام، آنان را برخوردار از «قناعتی» می­داند که دل­ها و چشمان آنان را سرشار ساخته است:

«مع قناعة تملأ القلوب والعیون غنی:(3) با قناعت، دل و چشم از بی نیازی پُر می شود»

نیز آن حضرت ثمرة قناعت را، عزّت برمی­شمرند:

ص: 164

«ثمرة القناعة العزّ:(1) ثمره قناعت عزّت است.»

همچنین، حضرت رضا علیه السلام، کسی را در مسیر قناعت می­دانند که خود را از مردم لئیم و پست، به دور می­دارد:

«ولایسلک طریق القناعة إلاّ رجلان: امّا متعبّد یرید اجر الآخرة، او کریم متنزّه عن لئام الناس:(2) مسیر قناعت را جز دو نفر نپیمایند: اهل تعّبدی که پاداش آخرت را می­جوید، و یا بزرگواری که از مردم پست، خود را به دور دارد.»

ب) در بُعد رفتاری، ساده زیستی در موارد ذیل مصداق می­یابد.

ساده زیستی مطلوب برای عموم مردم آن است که در محدودة اعتدال، به مصرفِ کمتر، بسنده شود و در عین حال، افراط و تفریطی رخ ندهد. این مطلب، از جمع میان ادلة اعتدال و ادلة قناعت، دریافت می شود.

به دیگر سخن، فرد ساده زیست، ضمن آن که نیازهای مادّی خود را تأمین می کند و از کالاها و امکانات گوناگون بهره می­برد، در مقدار و نوع آنها، به حدّی پایین­تر بسنده می­کند و این خود، به دلیل اهداف و نیز آثار مثبت این کار است که فرد، به دنبال آن هاست و در بخش­های بعدی خواهد آمد. تعبیر «خفیف المؤنه» در روایات پیش گفته، اشارتی بدین معنا دارد.

پرهیز از مصارف زائد، تشریفاتی و تجمّلاتی، از دیگر نمودهای ساده زیستی است که به نظر می­رسد بارزترین آن­ها نیز می­باشد. افراد ثروتمند و توانگر، بخش قابل توجهّی از درآمد خود را، صرف خرید کالاهای لوکس و تمجلاّتی می­کنند و دیگر اقشار جامعه را نیز، به گونه­های مختلف، متأثّر از رفتار خود می­سازند. نیک روشن است که این گونه مصارف هم موجب هدر رفتن سرمایه­ها و زیان اقتصادی برای جامعه مصرف­گرا است و هم به دلیل تحریک دیگران موجب سلب بهداشت روانی افراد کم

ص: 165

درآمد، احساس خواری و حقارت، و گاه زمینة بروز مفاسد اجتماعی و اخلاقی در جامعه می­گردد.

بدین سان، نهادینه شدن اصل ساده زیستی به معنای یادشده در الگوی مصرف افراد جامعه، ثمرات و برکات مادّی و معنوی فراوانی به همراه خواهد داشت.

امام رضا علیه السلام در تبیین قناعت، به این نکته اشاره فرموده­اند:

«القناعة تجتمع الی صیانة النفس وعزّ القدر وطرح مؤن [مؤنة] الاستکثار...:(1) قناعت با حفظ شخصیت و ارزشمندی جایگاه و رها کردن هزینه­های فزون طلبی همراه است.»

نمود دیگر ساده زیستی، نفی خرید و مصرف کالاهایی با زیر بار ذلتّ رفتن و خوار شدن است. پیشتر گفته­ایم که روحیة ساده زیستی، روح عزّت و غنای نفس را در آدمی می­دمد، و در مقابل، هرگونه رفتار اقتصادی که موجب ذلت آدمی می گردد، در برابر ساده زیستی قرار می­گیرد.

به امیرمؤمنان علیه السلام خبر رسید که شرُیح، در روزگار خلافت آن حضرت، خانه­ای خریده است. امام علیه السلام چنین نوشت:

«اشتری هذا المغترّ بالامل، من هذا المزعَج بالاجل، هذه الدار بالخروج من عزّ القناعة والدخول فی ذلّ الطلب والضراعّة:(2) این فریفته آرزومند -این خانه را- از کسی که خود به زودی از جهان رخت برمی بندد، به مبلغی که او را از عزت و قناعت خارج و به خواری و دنیاپرستی کشانده، خریداری کرده است.»

نمود دیگر ساده زیستی فرد، که در شرایط خاصّی روی می دهد، همدردی عملی با محرومان است. از دیدگاه آموزه­های دینی، الگوی مصرف در جمع محرومان و در زمان­های محرومیت و فشار اقتصادی، تفاوت می­یابد و حتّی فرد توانگر و ثروتمند نیز، بایسته یا شایسته است که در چند و چون مصرف خود، حتّی به صورت موقتی و گاه در

ص: 166

ظاهر، تغییراتی دهد. موارد این تغییر بر اساس آموزه­های دینی عبارتند از:

نخست، در شرایط نامناسب اقتصادی؛ زمانی که جامعه دوران بحرانی یا فشار اقتصادی را سپری می­کند و بسیاری از افراد، در تأمین نیازهای متعارف خود، ناتوان بوده یا دچار مشکل هستند، حتّی فردی که از وضعیت مطلوبی برخوردار است نیز، شایسته است در چند وچون مصرف خود تغییراتی ایجاد نماید و سطح آن را پایین آورد. نمونة این مطلب، رفتار امام صادق علیه السلام است که در زمان کمبود مواد غذایی و گرانی قیمت­ها در مدینه، مواد غذایی ذخیره شده برای مصرف خانواده خود را فروختند و پس از آن به همراه مردم، روزانه خرید می­کردند و برای خانواده خویش، نیمی جو و نیمی گندم فراهم می­آوردند. با این که توانایی تهیه گندم را به تمامی داشتند.(1) روشن است که این گونه مصرف، نوعی ساده زیستی است و متناسب با شرایط زمان و وجود محرومان، مطلوبیت می­یابد.

دوم، در جمع محرومان؛ هنگامی که فردی ثروتمند و برخوردار، بخواهد در جمعی حاضر شود که محرومان و افراد کم درآمد درآن جا حضور می­یابند، شایسته است تا حدّ امکان، از به همراه داشتن و بکار گرفتن کالاهای گران قیمت، همچون زیور آلات فراوان، لباس­های گران قیمت و مانند آن، پرهیز نماید. حتّی گاه لازم است در میهمانی هایی که خود ترتیب می­دهد، از تهیه غذاهای متنوع و نامتعارف برای افراد حاضر و نیز در معرض دید نهادن پاره­ای از وسایل لوکس و تجمّلاتی منزل، اجتناب ورزد. چه، این کار موجب تحقیر آنان، یا تحریک آنها به خرید و مصرف کالاهایی می گردد که نیاز چندانی بدان نداشته و از حدّ توان­شان خارج است. نیک روشن است که این گونه ساده زیستی، نقش مؤثری در فرهنگ­سازی الگوی مصرف مورد نظر اسلام دارد. پیشتر به روایاتی اشاره نمودیم که بر این مطلب دلالت داشت. برای نمونه، امام باقر علیه السلام در بارة فرد توانگری که با افرادی کم درآمد، همراه شده و آنان خوش

ص: 167

نداشتند وی هزینه­هایشان را تأمین نماید، فرمود:

«با آنان همراهی (شکیبایی) نماید و نان میل کند و به تنهایی گوشت پخته نخورد.»(1)

نیازها و سقوط به ورطه رهبانیت نیست. بلکه بر اساس روایات، ساده زیستی با «حدّ کفاف» یعنی برآوردن نیازها به حدّ کافی، همسانی دارد. بنگرید:

امام صادق علیه السلام به نقل از پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:

«طوبی لمن أسلم وکان عیشه کفافاً:(1)خوشا به حال آن کس که اسلام آورده است و [هزینه های] زندگی اش، به مقدار کفاف باشد.»

نیز پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرمود:

«اللّهمّ ارزق محمّداً وآل محمّد ومن أحبّ محمّداً وآل محمّد العفافَ والکفافَ، وارزق من أبغض محمّداً وآل محمّد المالَ والولدَ:(2) بارخدایا! محمّد و خاندان او و دوستداران آنها را عفّت نفس و روزی کافی ارزانی کن و به دشمنان محمّد و خاندانش، ثروت و فرزند [فراوان] روزی نما.»

نیز حضرت علی علیه السلام در بارة خباب بن اَرَت فرمود:

«یرحم الله خباب بن الاَرَت، فلقد اسلم راغباً، وهاجر طائعاً وقنع بالکفاف، ورضی عن الله وعاش مجاهداً:(3) خدا بیامرزد خبّاب پسر اَرَت را. به رغبت اسلام آورد و از روی فرمانبرداری هجرت کرد و به اندازه کفاف قناعت نمود و از خدا راضی بود و مجاهد زندگی نمود.»

نیز فرمود:

«لامال اذهب بالفاقة من الرضا بالقوت، ومن اقتصر علی بلغة الکفاف، تعجّل الراحة وتبْوأ خفض الدّعة:(4) هیچ ثروتی، به اندازه رضایت از روزی روزانه، فقر را نزداید، و هر که به اندازه کفاف، اکتفا کرد، در راحت و تن آسایی جای یافت.»

از این روست که در بسیاری از دعاها، غنا و وسعت روزی، درخواست می گردد،(5) و

ص: 169

یاور تقوا دانسته می شود.(1)

باری، صرفاً در مواردی خاص، ساده زیستی به سطح پایین­تر از حدّ متعارف مصرف، تنزّل می­یابد و مصداق پیدا می­کند، مواردی همچون: شرایط بحران اقتصادی جامعه، که پیشتر اشارت رفت(2) و یا «فقر اختیاری» یعنی آن که آدمی، برای رسیدن به آرمانی مقدس و هدفی بزرگ، به اختیار خود از مصارف رفاهی و متعارف چشم پوشی نماید و به حدّاقل بسنده کند،(3) همچون فردی که در راه تحصیل علم و دانش، و با وجود فرصت­های شغلی مناسب، به نیازهای ضروری اکتفا می­کند تا به مراحل بالایی از علم صعود کند و نیازهای فکری و فرهنگی یا صنعت و فن آوری جامعه و بشریت را در حدّ خویش، پاسخگو باشد.(4) چنین است سطح مصرف «حاکم» درجامعه اسلامی که تحلیل آن پس از این خواهدآمد.

3. ساده زیستی با پایین­تر بودن چند و چون مصرف، برای خود فرد توصیه شده است، نه آن که خانواده­ خویش را وادار سازد به کمتر از حدّ متعارف قناعت کنند با آن که تمکنّ مالی و در آمد کافی برای تأمین رفاه آنان را دار می­باشد. یا آن که از آراستن خود برای آنان دریغ نماید. بنابراین، اصل ساده زیستی، با آموزه­هایی که گشایش در زندگی برای خانواده را مورد تأکید قرار داده و یا حدّ متعارف را ملاک قرار داده­اند، منافاتی پیدا نمی­کند.

ص: 170

دلیل این مدعا، روایاتی است که پیشتر به برخی ازآن­ها اشارت رفت. اکنون شماری دیگر از آن را بنگرید:

حَکَم بن عُتَیبه گوید:

«بر امام باقر علیه السلام وارد شدم و ایشان در خانه­ای آراسته بود و لباسی لطیفْ برتن داشت و عبایی رنگی بردوش داشت که اثر آن رنگ، بر دوشش مانده بود. من به خانه و شمایل ایشان نگریستم.

فرمود: ای حکم در این باره چه می گویی؟ گفتم: چه می­توانم بگویم، چون شما را به این وضع می­بینم؛ ولی از نگاه ما، این، رفتار جوانان تازه بالغ است. سپس به من فرمود: ای حَکَم! چه کسی زینتی را که خداوند برای بندگانش منظور کرده و یا روزی های حلال را حرام کرده است؟ این، از آن چیزهایی است که خداوند برای بندگانش قرار داده ا ست. امّا این خانه­ای که می بینی، خانة همسر من است و تازه ازدواج کرده­ام. خانة من، همان است که می شناسی.»(1)

حسن زَیّات بصری گوید:

«با دوستم، نزد امام صادق علیه السلام رسیدم. ایشان در خانه ای آراسته نشسته بود و شالی رنگی، بر خود داشت. محاسنش را [نیز] مرتب کرده و [به چشمانش] سُرمه کشیده بود... وقتی برخاستیم به من فرمود: حسن! گفتم: بله. فرمود: صبح که شد، با دوستت پیش من بیا. گفتم: فدایت گردم! چشم. صبح که شد، خدمت ایشان رسیدم. دیدم ایشان در خانه­ای است که جز حصیر، چیزی درآن نیست، و پیراهنی خشن برتن دارد. آن­گاه رو به دوستم کرد و فرمود: برادر بصری! دیروز که به این جا آمدی، من درخانه همسرم بودم و دیروز، روز او بود و خانه و اثاث، متعلّق به او بود. او خود را برایم آراسته بود. من هم لازم بود که خود را همانند او برایش بیارایم. چیز ناروایی به دلت راه پیدا نکند.»(2)

آراستگی ظاهر که در روایات بدان تأکید شده، اصولاً منافاتی با ساده زیستی حتّی

ص: 171

به معنای پایین بودن چند وچون مصرف ندارد. چه، شخص می­تواند در عین حال که در مصارف شخصی و حتّی آراستگی و آرایش خود، اصل ساده زیستی را رعایت می­کند، در انظار عمومی، به شکل مطلوب و مناسب (با لباس­هایی تمیز، معطرّ و...) حضور یابد.

در سیرة امام رضا علیه السلام آمده است:

«کان جلوس الرضا علیه السلام فی الصیف علی حصیرٍ وفی الشتاء علی مسح، ولبسه الغلیظ من الثیاب حتّی إذا برز للناس تزّین لهم:(1) امام رضا علیه السلام در تابستان روی حصیری و در زمستان، روی گلیمی مویین می­نشست، و جامة ایشان خشن بود. امّا وقتی میان مردم حضور پیدا می­کرد، خود را برای آنان می آراست.»

و در سیره رسول خدا صلی الله علیه و آله آمده است:

«ولقد کان یتجمّل لاصحابه فضلاً علی تجمّله لأهله:(2) آن حضرت، افزون بر آراستگی برای خانواده خود، برای اصحابش نیز خود را می آراست.»

نقش زمان و شرایط اقتصادی در جامعه نیز، در سطح ساده زیستی مؤثر است. در یک جامعة مرفّه که امکانات فراوانی در اختیار افراد قرار دارد، سطح ساده زیستی بی تردید بالاتر از جامعه­ای فقیر و محروم است. بنابراین، نوع کالاهای مصرفی اولیای الهی (همچون نانِ جو، لباس خشن و مرکبی چون قاطر، یا وسایلی چون کوزه) نبایستی به عنوان معیار قرار گیرد. چنان که به طور کلی در دیگر مباحث اقتصادی نیز، مصداق، معیار نیست. چه، پیوسته در حال تغییر و تحوّل­اند. آن چه معیار قرار می گیرد، اصل ساده زیستی با توجه به نکاتی است که در بحث مرزها و چیستی آن، یاد کردیم.

در عرصة اقتصادی، نفی مصارف زائد و تجمّلاتی و کاستن از هزینه­های خانواده و جامعه، از هدر رفتن امکانات و سرمایه­ها پیش گیری می­کند و رشد و پیشرفت اقتصادی را نوید می­دهد.

مُدگرایی افراطی، تنوع طلبی بیش از حدّ متعارف، زیاده روی در خرید و مصرف لوازم آرایشی، محیط آرایی جدید و هرساله منزل، عوض کردن مکررّ وسایل شخصی و لوازم و مبلمان منزل، همه و همه، گوشه­هایی از نابسامانی­های اقتصادی یک جامعه است که راه حل اساسی آن، نهادینه شدن فرهنگ ساده زیستی به مفهوم صحیح خود است. نیک روشن است که در ترویج و تبلیغ این فرهنگ، بایستی از هرگونه افراط و مبالغه نگری و دعوت به زهد افراطی و رهبانیت پرهیز نمود. چه، در این صورت، زمینة پذیرش اندکی در جامعه خواهد داشت.

در عرصة اجتماعی، زمینة مفاسد ناشی از تجمّل­گرایی و مُدپرستی را محدود می سازد. اموری چون تحریک افراد به دست یافتن به فعالیت های ناسالم اقتصادی، اختلاس و سرقت برای کسب در آمد بیشتر.

کاستن از فضای توهین و تحقیر محرومان و حسرت اقشار کم درآمد، به بهداشت روانی جامعه و آرامش روحی افراد کمک می­کند و سطح رضایتمندی از زندگی را برای عموم مردم، افزایش می دهد. این به نوبه خود، شور و نشاط افراد را فزونی می بخشد. امام علی علیه السلام در حدیث پیش گفته فرمود:

«آن که به مقدار کفافْ بسنده کند، آسایش خود را فراهم ساخته است.»(1)

روشن است سخن امام علیه السلام در سطح ملّی نیز نمود می­یابد.

ساده زیستی در بُعد اخلاقی، زمینة رذیلت­هایی همچون فخر فروشی، چشم و هم چشمی و تکّبر را ناهموار می­سازد و به معیار قرار گرفتن ارزش­های اصیل انسانی و اخلاقی و رشد شخصیت افراد، کمک می­کند.

ص: 173

ساده زیستی در عرصة سیاسی، از وابستگی­های ناشی از مصرف بی­رویه و وارد کردن کالاهای لوکس و تجمّلاتی تا حدّ زیادی جلوگیری می­کند و به سبب آثار مثبت اقتصادی و علمی آن، اقتدار حکومت و جامعة اسلامی را نزد جهانیان فزونی می­بخشد.

در بُعد تربیتی، نفی مصارف ناشی از هوای نفس و پاره­ای سختی­های نسبی برخاسته از اصل ساده زیستی، به طور طبیعی فرد را مقاوم ساخته و زمینة رشد و پیشرفت او را فراهم می­آورد. اظهار نظرهای علمی در این باره نشان می­دهد افرادی که از هر جهت در رفاه کامل قرار دارند و هیچ­گونه دشواری را تجربه نمی­کنند، ضعیف و آسیب پذیر می­گردند، کودکانی که تمامی امکانات و وسایل رفاهی برایشان فراهم آمده است، افرادی بی عرضه و سست خواهند شد که در برابر سختی­ها، شکننده و در برابر خوشی ها، بی تفاوت خواهند بود. این بدان روست که آدمی، با دشواری­ها به رشد می رسد و کمال و سعادت او، از دلِ سختی­ها برون می آید.(1)

شبع...:(1) به آن چه خداوند برایت قسمت نموده قانع باش و به آن چه نزد غیر توست چشم مدوز و چیزی را که بدان نمی­رسی آرزو مکن، چرا که هرکس قناعت ورزید، سیر گشت...»

همچنین همدری با محرومان گاه در قالب کمک مالی به آنان(1) و دیگر بار به شکل بروز ندادن داشته­ها و امکانات مالی در جمع آنان ظهور می یابد. تا از نظر روانی، آنان تحت فشار قرار نگیرند.(2)

یکسو به رعایت میانه روی و پرهیز از افراط در کمک های مالی به محرومان فرمان داده اند و رعایت میانه روی، در گرو اولویت دادن به نیاز های فرد می باشد. از سوی دیگر، ایثار مالی را در سخت ترین شرایط، ستایش کرده اند.(1)

در پاسخ این پرسش، وجوهی یاد شدنی است.

برخی گفته­اند: این مسأله بستگی به اشخاص و حالات آنان دارد؛ برای افرادی که درجة بالایی از ایمان و توکّل و صبر را دارند ایثار بهتر است ولی برای عموم مردم که در چنین سطحی نیستند، میانه روی فضیلت دارد.(2)

این پاسخ، ناتمام است، چرا که مخاطب آیه شریفه {وَلا تَجعَل یدک مَغلُولةً اِلی عُنُقِکَ...}(3) که به لزوم میانه روی در انفاق فرمان می دهد، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است؛ معصومی که در اوج ایمان، توکّل و استقامت است. شأن نزول هایی که در منابع تفسیری نقل شده نیز، مؤید این مطلب است.(4)

وجه دیگر این است که از پاره­ای روایات استفاده می­شود ایثار، در صدر اسلام که مسلمانان در فقر و دشواری به سر می بردند، فضیلت داشت، ولی سپس این حکم، به وسیله آیات دلالت کننده بر رعایت اعتدال، نسخ گردید.(5)

این پاسخ نیز از چند جهت قابل خدشه است: نخست، علاوه بر این که نسخ نیازمند به دلیل قطعی است،(6) آیات فرمان دهنده به اعتدال، در سوره­هایی واقع­اند که در سال های

ص: 177

آغازین بعثت نازل شده اند.(1) یعنی زمانی که مسلمانان در سختی و فقر بودند.

نکته دیگر روایات فراوانی است که از ایثار پیامبر صلی الله علیه و آله تا پایان عمر شریفشان و اهل بیت ایشان خبر می دهد. عایشه، می­گوید:

«پیامبر صلی الله علیه و آله تا آخر عمر، سه روز پی در پی از غذا سیر نشد؛ اگر می­خواستیم می توانستیم سیر شویم ولی ایثار می نمودیم».(2)

همچنین، امام باقر علیه السلام می­فرمایند:

«نه! به خدا قسم، هرگز پیامبر صلی الله علیه و آله از آغاز بعثت تا پایان عمر، سه روز متوالی از نان گندم سیر نشد؛ نمی­گویم چیزی نداشت که خود را سیر نماید، بلکه گاه به یک نفر، صد شتر می­بخشید...»(3)

بنابراین، چطور ممکن است بپذیریم که فضیلت والای ایثار، به طور موقت تشریع شد و سپس به کلی از نظام ارزشگزاری اسلام، حذف گردید!

پاسخ دیگری که بیان شده این که «ایثار» نسبت به خود فرد، افضل است ولی شخص نسبت به خانواده­اش، حق چنین کاری را ندارد.(4) به نظر می­رسد روایاتی که بر تأمین نیازهای خانواده مقدم بر دیگران تأکید دارند، دلیل این وجه باشد، همچون:

«کفی بالمرء اثماً أن یضیع من یقوت:(5) در گناه شخص، همین بس که افراد تحت تکفل خود را [رها کند و] تباه سازد.»

این پاسخ، گر چه قابل توجه است، لیک از جامعیت برخوردار نیست.

دستور به اعتدال در جایی است که بخشش فراوان، سبب نابسامانی های فوق العاده­

ص: 178

ای در زندگی خود انسان گردد و به تعبیر قرآن، آدمی، بدین سان «ملوم و محسور»(1) شود، یا این که ایثار، سبب ناراحتی و فشار بر فرزندان آدمی گردد و نظام خانوادگی­اش را به خطر افکند، (2) به ویژه در جایی که در خواست کننده­، نیاز کمتری داشته باشد، و در صورتی که هیچ یک از این ها تحقق نیابد، به طور مسلّم ایثار بهترین راه است.

پاسخ مناسب دیگر این است که رعایت اعتدال، حکمی عام، و ایثار، حکمی خاص می باشد که مربوط به موارد معینی است. چرا که عدالت، با همه قدرت و شکوه و تأثیر عمیقش، در مواقع بحرانی و استثنایی به تنهایی کارساز نیست، بلکه ایثار و گذشت و فداکاری نیز لازم است؛(3) بدین جهت خداوند، هم به «عدل» فرمان داد و هم «احسان»: {اِنَّ اللهَ یأمُرُ بِالعَدل وَالإِحسانِ}(4) بدین ترتیب، عدل و اعتدال مبنای زندگی عمومی قرار می­گیرد و احوال مردم بدان انتظام می­یابد، و ایثار و احسان، حالتی استثنایی است که در مواقع خاص انجام می­گیرد. امیر مؤمنان علیه السلام در پاسخ به این پرسش که: «عدل بهتر است یا جود؟»، فرمود:

«عدل، هر چیزی را در جای خود قرار می­دهد، امّا جود، امور را از جریان و مدار اصلی خود خارج می­کند. عدالت، اساس و اداره کنندة همگانی است و جُود، امری عارضی است که در مواقع خاص انجام می­پذیرد، پس عدل [در نظام اجتماعی بشر] شریف تر و بهتر است».(5)

استاد مطهری می­گوید:

«جُود و ایثار را نمی­توان مبنای اصلی زندگی عمومی قرار داد و بر اساس آنها مقرارت و قانون، وضع و اجرا نمود. اگر جُود و احسان و ایثار، تحت قانون و مقرارت لازم الإجراء در آید دیگر جُود و احسان و ایثار نام ندارد. جُود و ایثار،

ص: 179

وقتی جُود و ایثار است که هیچ قانون و مقرارتی حتمی و لازم الإجراء نداشته باشد و آدمی صرفاً به خاطر کرم و بزرگواری و گذشت و نوعدوستی و بلکه حیات دوستی، جود کند. بنابراین، عدل از جود افضل است»(1)

توجه به سطح نیازها نیز کارگشا است: هرگاه نیاز شخص، بیش از دیگران و درآمد محدود وی تنها پاسخگوی نیازهای اساسی خودش باشد، مصارف شخصی بر هزینه کردن برای دیگران اولویت دارد. در چنین شرایطی، در واقع انجام یک واجب (تأمین نیازهای فرد و خانواده­اش) با یک فضلیت اخلاقی (ایثار) تزاحم می­یابند. نیک روشن است که انجام واجب مقدم می­باشد. لیک از آن جا که بهره­مندی از امکانات، یک «حق» است، هر فردی می­تواند از حق خویش به سود دیگران بگذرد.

پیشتر این روایت را بازگو نمودیم که امام صادق علیه السلام می فرمایند:

«در کاری که زیانش بر تو، بیشتر از سود آن برای برادرت است، وارد نشو.»(2)

همچنین، قرآن کریم، در پاسخ به این پرسش که از چه اموالی انفاق کنند، مازاد بر درآمد را بیان فرموده است:

{وَیَسْئَلُونَکَ ما ذا یُنْفِقُونَ قُلِ الْعَفْوَ:(3) و از تو می پرسند: چه چیزی انفاق کنند» بگو: ما زاد [بر نیازمندی خود] را.}

امام باقر علیه السلام فرمود:

«العفو ما فضّل عن قوت السنة:(4) عفو چیزی است که از هزینه سال، اضافه آید.»

از امام صادق علیه السلام منقول است:

«الوسط من غیر اسراف ولا إقتار:(5) حدّ وسط بدون زیاده روی و سخت گیری.»

ص: 180

نیک روشن است که این دو معنا با یکدیگر ارتباط دارند، یعنی آدمی موظف است آن بخش از اموال را انفاق کند که زائد بر نیازمندی­های خود وخانواده­اش باشد واین همان «حد وسط» است. روایاتی همچون «ابدأ بمن تعول»(1) و نیز روایت ذیل، مؤید این مدعا است:

«سماعه گوید: از امام صادق علیه السلام در بارة مردی پرسیدم که تنها غذای همان روز خود را دارد، آیا آن را به کسی که هیچ ندارد ببخشد؟ و [نیز، ] کسی که غذای یک ماه را دارد [آیا می­تواند] به پایین­تر از خود ببخشد؟ [کسی نیز که] غذای یک سال را دارد همین گونه؟ [آیا به پایین­تر از خود کمک کند؟] یا آن که تمام این موارد، همان حدّ کفایتی است که برآن ملامتی نیست؟ فرمود: این جا دو مساله است: [نخست آن که شخص از سهم خود ایثار کند] که با فضیلت ترین شما، [چنین] کسی است که بر ایثار و ترجیح دیگران بر خود، رغبت فزون تری داشته باشد، چرا که خداوند عزّوجل می فرماید: «و هر چند در خودشان احتیاجی [مبرم] باشد، آنها [مهاجران نیازمند] را بر خودشان مقدّم می دارند.» و امر دوم، [ایثار نکردن از سهم خانواده و مقدم داشتن آنان است که در این صورت] بر حدّ کفاف، ملامتی نیست و دست فراتر بهتر از دست فروتر است و از خانواده خود آغاز کن.»(2)

در شرایط دشوار و اضطراری که هم شخص به پول یا کالایی نیازمند است و هم دیگران و نیاز هر دو، در یک سطح باشد نیز، همان حکم جاری است. لیک ایثار و ترجیح دیگران بر خود، اهمیت فزون تری می­یابد.

اختصاص یافته است که در فصل بعدی به برخی از آنها و نیز روایات مربوطه، اشاره خواهد شد.

یادکردنی است نتیجه بسیاری از اصول یادشده، زمینه را برای انفاق، فراهم می سازد. برای نمونه، رعایت حدّ میانه و پرهیز از زیاده روی در مصرف، در کنار روحیة قناعت و ساده زیستی، صرفه جویی در مصرف کالاها و امکانات را موجب می گردد و زمینه مشارکت بیشتر در انفاق مالی را مهیّا می کند.

نکتة دیگر آن که در بینش اسلامی، هزینه کردن مازاد درآمد در کارهای خیر و کمک به محرومان، در قالب اصل «نیاز» قرار می گیرد. چه، نیازهای انسان، گاه دنیوی است و گاه در آینده و اخروی. پاداش انفاق در راه خدا، از نیازهای اخروی به شمار می رود. ضمن آن که انفاق، در عین حال که گونه ای از مصرف است، توزیع مجدّد امکانات به نفع محرومان نیز می باشد.

نیک روشن است در مورد کمک مالی به محرومان، اولویت ها بایستی رعایت گردد. چنان که پیشتر گذشت.

«اذا اکتهل الرجل فلا یدع ان یأکل باللیل شیئاً فإنّه أهدی للنوم وأطیب للنکهة:(1) هرگاه کسی پا به سنّ گذاشت، خوردن چیزی در شب را ترک نکند، چرا که این کار، خواب را آرام­تر و بوی دهان را خوش­تر می­سازد.»

امام صادق علیه السلام به مفضّل فرمود:

«...یستحب للرجل إذا اکتهل أن لایبیت إلاّ وفی جوفه طعام:(2) شایسته است شخصی که به سنّ بالا رسیده، شب را به صبح نرساند جز آن که در شکمش غذایی باشد.»

با توجه به روایات دیگر که برخوردن شام -هرچند کم - برای همه تأکید کرده­اند،(3) روایات یادشده، اهمیت فزون­تر این کار را برای افراد مسنّ خاطرنشان کرده­اند.

در روایتی دیگر از امام صادق علیه السلام، در بارة مصرف روغن برای افراد مسنّ، آمده:

«إنّنی لأکرهه للشیخ:(4) من آن را برای فرد پیر، نامطلوب می­دانم.»

این بدان روست که عوارض ناشی از مصرف زیاد روغن برای افراد پیر، بسی بیشتر است.

بنابراین، جمود بر نوع و مقدار خاصی از مصرف، که در زمان معصومان رایج بوده و ناشی از نیازهای برخاسته از آب و هوا و مناطق جغرافیایی ویژه بوده است، روا نیست.

«ولایدع أن یکون للعید عندهم فضل فی الطعام أن یسنی من ذلک شیئاً لایسنی لهم فی سائر الایام:(1) از این کار، فروگذار نکند که برای عید، افزایشی در خوراکی قرار دهد و برای آنان در این روز چیزی فراهم آرد که در دیگر روزها فراهم نمی آورد.»

ندارید امّا با پرهیزکاری و تلاش فراوان و پاکدامنی و راستی، مرا یاری دهید. پس سوگند به خدا! من از دنیای شما طلا و نقره ای نیندوخته و از غنیمت های آن چیزی ذخیره نکرده ام... آیا به همین رضایت دهم که مرا امیرالمؤمنین خوانند؟ و در تلخی های روزگار با مردم شریک نباشم؟ و در سختی های زندگی الگوی آنان نگردم؟ آفریده نشده ام که غذاهای لذیذ و پاکیزه مرا سرگرم سازد، چونان حیوان پرواری که تمام همت او علف، و یا چون حیوان رهاشده که شغلش چریدن و پر کردن شکم بوده، و از آینده خود بی خبر است.»

این نکته نیز یادکردنی است که آن چه در مورد حاکم تأکید می­شود، ساده زیستی فراوان در مصارف شخصی خود اوست. بنابراین، امکاناتی که او برای انجام بهتر وظیفه خود در قبال مسئولیتی که بر عهده دارد، به کار می بندد، مسأله­ای جدا به شمار می آید. چه، او بر اساس نوع مسئولیت خود، بایستی از امکاناتی برخوردار باشد تا وظایف خویش را به بهترین شکل انجام دهد و گره از مشکلات مردم بگشاید. این، در واقع مصرف شخص وی تلقی نمی­گردد. برای مثال، اگر او جهت انجام وظایف خود، نیازمند مسافرت با هواپیما، یا نیازمند وسایل مُدرن است، باید در اختیار او قرار گیرد.

همچنین اگر نوع و مقدار مصرف کالایی خاص، به ویژه در مورد آراستگی ظاهر، موجب تحقیر او نزد مردم گردد، بایستی آن را به شکلی مطلوب و متعارف تغییر دهد. چه، خوار شدن او به عنوان حاکم اسلامی نزد افکار عمومی، مخدوش شدن عزّت کل جامعه و حکومت اسلامی است. ما این دو نکته را پیشتر در بحث تحلیل شأن به معنای صحیح آن، توضیح داده­ایم.

ضمن آن که امکانات مورد نیاز برای حفظ جان وی نیز، از محل بحث خارج بوده و مشول اصل ساده زیستی و اکتفا به حداقل، نمی­گردد.

با این حال، روایتی در کافی شریف نقل شده که به نظر می­رسد با روایات یاد شده، ناسازگار است. بنگرید:

«عباس بن هلال گوید: به امام کاظم علیه السلام عرض کردم: فدایت شوم، چقدر مردم

ص: 187

خوششان می­آید از کسی که غذای ساده بخورد و لباس خشن بپوشد و از خود فروتنی نشان دهد. امام علیه السلام فرمود: آیا نمی­دانی که یوسف علیه السلام، پیامبری پسر پیامبری بود، [با این حال] لباس­های ابریشم طلا بافت می­پوشید، و در مجالس آل فرعون می­نشست و حکم می­راند. پس مردم، به لباس او نیازی نداشتند، بلکه نیازمند عدالت او بودند. آن چه از امام مورد نیاز است، صرفاً آن است که هرگاه سخن می­گوید، راست باشد، و هنگامی که وعده می­دهد، عمل نماید و زمانی که حکم می­راند، عدالت کند. چرا که خداوند، هیچ غذا و نوشیدنی حلالی را حرام نکرده است، خواه کم باشد یا زیاد. زیرا، خداوند فرموده است: بگو چه کسی زینت خدا را که برای بندگانش خارج ساخته و روزی­های پاک را، حرام نمود؟»(1)

بر اساس این روایت، نوع مصرف شخصی حاکم، اهمیتی ندارد. آن چه مهم است این که عدالت را بر پا سازد و وظایف خویش را به درستی انجام دهد.

در مورد این حدیث و رفع تعارض ظاهری آن با روایات پیش گفته، چند نکته یادکردنی است:

نخست آن که سند روایت، به سبب وجود عباس بن هلال شامی که توثیق نشده(2) ضعیف است و از این روی، از نظر فقهی، قابل استناد نیست.

دوم آن که به فرض صحت، نکته­ای را بازگو می­کند که با روایات پیشین، ناسازگار نیست. پیشتر گفته­ایم که زمان و شرایط اقتصادی جامعه، در چند و چون مصرف تأثیر گذار است و بدین جهت، سیره عملی پیامبر صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام، با امام صادق و ائمة متأخّر، تفاوت داشت و این، در سخن امام صادق علیه السلام به صراحت آمده است.(3) در زمان امیر مؤمنان علیه السلام، که شرایط اقتصادی برای عموم مردم چندان مناسب نبود و شرایط فرهنگی نیز اجازه می­داد، امام به مانند اقشار کم درآمد می­زیست که سطح بسیار پایینی بود و به

ص: 188

غذایی ساده و جامه­ای خشن، اکتفا می­فرمود. لیک در زمان امام کاظم علیه السلام، سطح زندگی عمومی بالا رفته بود. با این حال، شماری از مردم و به ویژه کسانی که گرایش های صوفیانه­ای داشتند، همچنان انتظار داشتند امام علیه السلام بسان علی علیه السلام، از غذای ساده و لباس خشن استفاده کند.(1) در حالی که نه زمان تحمّل چنین سطح مصرفی را داشت(2) و نه شرایط اقتصادی عموم مردم و حتّی اقشار کم درآمد تا این حدّ پایین بود. بدین جهت، امام علیه السلام شرایط را با شرایط زمان یوسف علیه السلام مقایسه فرمود. طبیعی است ساده زیستی حاکم در همه زمان ها به معنی ژنده پوشی و اکتفا به ضرورت­ها نیست. بنابراین روایت یاد شده، در راستای مقابله با جریانات صوفی­گری و رهبانیت طلبی آن زمان، ارزیابی می­شود.(3)

سوم: آن که امام علیه السلام خواسته­اند ضمن بیان نکته پیشین، این مطلب را نیز به مخاطب بفهمانند که وظیفه اصلی حاکمان، اجرای عدالت، صداقت در گفتار و عمل به وعده­ها است، که اگر این­ها به مرحله اجرا در نیاید، صرف ساده زیستی حاکم، کافی نیست.

این نکته نیز یادکردنی است که به فرض صحت حدیث، پوشیدن جامه­های طلا بافت و ابریشمی (به فرض که ابریشم خالص بوده) طبعاً مربوط به شریعت یوسف علیه السلام یا شریعتی که یوسف علیه السلام آن را تبلیغ می­کرد بوده است. چه، در شریعت اسلام، پوشش ابریشم خالص و طلا بافت، بر مردان ممنوع می­باشد.(4)

ویژه­ای دارد که شیوة مصرف آنها را از مصرف اموال شخصی، متمایز می­سازد. بنگرید:

حضرت پرسیدند. فرمود: روغن آن چراغ از بیت المال بود و سزاوار نبود که در نور آن، با شما به صحبت نشینم.»(1)

یادآوری آتش دوزخ نیز، معروف است.(1)

آن گاه، مردم به وی بخشش کردند.»(1)

ص: 193

ص: 194

فرائض ربنّا عزّوجل:(1) پروردگارا، برای ما در نان برکت ده، و میان ما و آن جدایی میفکن، چرا که بی نان، توان روزه گرفتن، نماز خواندن و انجام فرایض پروردگار متعال خود را نداریم.»

از سوی دیگر، نوع و مقدار غذاها، الگوهای متنوع و متفاوتی را شکل می­دهد. آن چه در پی می­آید، ارائه الگوی مناسب تغذیه بر اساس آموزه­های دینی است که ضمن چند نکته بیان می­گردد.

گوشت خوک پرسید. حضرت فرمودند:

«علم عزّوجل ما تقدم به أبدانهم وما یصلحهم فأحلّه لهم... وعلم ما یضرّ(هم) فنهاهم عنه وحرّمه علیهم...:(1) به راستی خداوند سبحان... نسبت به آن چه بدن هایشان بدان استوار است و به سود آنان می باشد، آگاهی یافت، پس آن را برایشان حلال فرمود... وآن چه به زیان (آنان) است را نیز دانست، بدین جهت آنان را از آن نهی کرد و آن را برایشان حرام نمود... سپس امام علیه السلام به تفصیل، دلایل تحریم موارد یاد شده را یاد فرمودند.

همچنین از امام رضا علیه السلام روایت شده که فرمود:

«کلّ امر یکون فیه الفساد ممّا قد نهی عنه من جهة أکله وشربه... مثل المیتة والدّم ولحم الخنزیر... فحرام ضارّ للجسم وفساد للنفس:(2) هر آن چه در آن فساد وجود دارد، به گونه­ای که از خوردن و آشامیدن آن نهی شده است... مانند مردار، خون و گوشت خوک... حرام می­باشد، [چه،] برای جسم زیان بار است و برای جان، فساد انگیز.»

بر این اساس هرآن چه در شرع، خوردن و آشامیدن آن ممنوع شمرده شده، به سبب زیان بار و فساد انگیز بودن آن می باشد. اکنون مصادیقی از آن را که در آیات و روایات آمده، بنگرید:

{یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَیْسِرُ وَالْأَنْصابُ وَالْأَزْلامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّیْطانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ إِنَّما یُریدُ الشَّیْطانُ أَنْ یُوقِعَ بَیْنَکُمُ الْعَداوَةَ وَالْبَغْضاءَ فِی الْخَمْرِ وَالْمَیْسِرِ وَیَصُدَّکُمْ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَعَنِ الصَّلاةِ فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ:(1) ای کسانی که ایمان آورده اید، شراب و قمار و بتها و تیرهای قرعه پلیدند [و] از عمل شیطانند. پس، از آنها دوری گزینید، باشد که رستگار شوید. همانا شیطان می خواهد با شراب و قمار، میانِ شما دشمنی و کینه ایجاد کند و شما را از یاد خدا و از نماز باز دارد. پس آیا شما دست برمی دارید؟}

این آیات به روشنی نشان می­دهند که تحریم شراب، به سبب زیان­ها و مفاسدی است که نوشیدن آن، در پی دارد. در آیة نخست، می­گساری را دارای «اِثم» بزرگ معرفی فرمود. واژة «اثم» به کاری گفته می­شود که آدمی را در انجام کارهای خیر کُند نماید.(2) تحقیقاتی علمی، در عصر حاضر، این سخن قرآن را بیش از پیش به اثبات رسانیده است. مشروبات الکلی، گرچه در عرصة تجارت، منافعی مادّی برای برخی شرکت­ها و افراد به دنبال دارد و برای مصرف کننده نیز، همچون مواد مخدّر، لحظه­ای بی خبری و فراموشی از غم­ها ایجاد می نماید، لیک در برابر زیان­های فراوان فردی و اجتماعی آن، بسیار ناچیز است: مصرف مشروبات الکلی، سالیانه جان هزاران نفر را می گیرد و در شمار عوامل اصلی سکته­ها ومرگ­های نابهنگام قرار دارد. تأثیرات نامطلوب آن بر جسم و بیماری­های روحی، تصادفات رانندگی در اثر مستی، فساد نسل، هزینه­های سنگین الکلی­ها برای پلیس، پرورشگاه­ها، بیمارستان­ها، دادگستری­ها و سایر نهادهای مسئول، اتلاف وقت­های گران­بها، تنبلی و بی قیدی و عقب ماندن فرهنگی، افزایش جرایم و مفاسد اجتماعی ناشی از مصرف الکل، و نیز طلاق­ها و فروپاشی خانواده ها، همه و همه، بخش­هایی از پی آمدهای ناگوار می­گساری است.

ص: 198

حالت قلیائی به بدن بازگشته خشک شدن جسد برطرف می گردد و جسم به تصرف میکروب ها در می­آید. ابتدا میکروب های موجود در هوا و سپس میکروب های موجود در خون بدن شروع به تکثیر نموده و در نتیجه بدن متعفن و متلاشی می شود. محبوس بودن خون نیز تعفن را تسریع و به تولید مثل میکروب­ها کمک می کند. امّا ذبح شرعی، به سبب بریده شدن وریدها و شریان های بزرگ گردن، باعث خروج تمام خون بدن حیوان خواهد شد و دست و پا زدن حیوان ذبح شده نیز به این امر کمک خواهد کرد.(1)

میکروب هاست. هنگام خوردن خون از طریق دهان، میزان اوره خون به دلیل شکسته شدن پروتئین­ها بالا می­رود و گاهی منجر به کُما نیز می شود.(1)

کشورهای اسلامی به دلیل حرام بودن مصرف گوشت خوک، بسیار نادر است.(1)

از دیدگاه اسلام، تصرف غاصبانه در اموال مردم، گناهی بسیار بزرگ است. قرآن کریم، تصرّف ناحق در اموال یتیم را چون خوردن آتش می داند که تجسّم عینی آن، آتش دوزخ خواهد بود.(1) روایات نیز، غصب حقوق مردم را «گناهی نابخشودنی»(2) دانسته است که حتّی شهادت در راه خدا نیز کفّارة آن نمی باشد.(3)

از سوی دیگر، بر اساس آموزه های دینی، حرام خواری بر روح و روان آدمی تأثیری منفی می نهد و موجب دلمردگی و سنگدلی می گردد و صفای باطن را می زداید، چنان که مصرف مال حلال، زمینه روحی مناسبی برای انجام کارهای نیک فراهم می سازد. قرآن کریم با اشاره ای نغز به این نکته، می فرماید:

{ یَا أَیُّهَا الرُّسُلُ کُلُوا مِنَ الطَّیِّبَاتِ وَاعْمَلُوا صَالِحاً: ای پیامبران! از چیزهای پاکیزه بخورید و کارشایسته کنید.}(4)

دستور به انجام «عمل صالح» در کنار «اکل طیبات» خود اشاره ای به ارتباط میان آن دو است.

در پاره ای روایات نیز چنین مفهومی بازتابیده است، چنان که امام حسین علیه السلام خطاب به لشکریان عمر سعد، هنگامی که آنان، حاضر به شنیدن سخنان ایشان نشدند، فرمود:

«وَیْلکم ما علیکم أن تنصتوا إلیّ... فقد ملئت بطونکم من الحرام وطبع علی قلوبکم...(5) وای بر شما! چه چیزی شنیدنِ سخن مرا بر شما گران نموده است؟...قطعاً شکمهای شما از حرام پر شده است و بر دلهایتان مهر زده شده... »(6)

ص: 203

{فَأَنْبَتْنا فیها حَبًّا وَعِنَباً وَقَضْباً وَزَیْتُوناً وَنَخْلاً وَحَدائِقَ غُلْباً وَفاکِهَةً وَأَبًّا مَتاعاً لَکُمْ وَلِأَنْعامِکُمْ:(1) پس در آن، دانه رویانیدیم و انگور و سبزی و زیتون و درخت خرما و باغهای انبوه و میوه و چراگاه، [تا وسیله] استفاده شما و دامهایتان باشد.}

چنان که مشاهده می­شود، تأکید بیشتر، روی میوه­ها و خوراکی­های گیاهی است. قرآن همچنین بر مصرف برخی از خوردنی­ها به صورت مصداقی تأکید کرده است. مانندِ مصرف ماهی، زیتون و روغن آن، و عسل.

{وَما یَسْتَوِی الْبَحْرانِ هذا عَذْبٌ فُراتٌ سائِغٌ شَرابُهُ وَهذا مِلْحٌ أُجاجٌ وَمِنْ کُلٍّ تَأْکُلُونَ لَحْماً طَرِیًّا وَتَسْتَخْرِجُونَ حِلْیَةً تَلْبَسُونَها:(2) و دو دریا یکسان نیستند. این یک، شیرینِ تشنگی زدا [و] نوشیدنش گواراست و آن یک، شورِ تلخ مزه است و از هر یک گوشتی تازه می خورید و زیوری که آن را بر خود می پوشید بیرون می آورید.}

{وَشَجَرَةً تَخْرُجُ مِنْ طُورِ سَیْناءَ تَنْبُتُ بِالدُّهْنِ وَصِبْغٍ لِلْآکِلین: و از طور سینا درختی برمی آید که روغن و نان خورشی برای خورندگان است.}(3)

{وَأَوْحی رَبُّکَ إِلَی النَّحْل... یَخْرُجُ مِنْ بُطُونِها شَرابٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ فیهِ شِفاءٌ لِلنَّاسِ: و پروردگار تو به زنبور عسل وحی [الهام غریزی] کرد... [آن گاه] از درون [شکم] آن، شهدی که به رنگهای گوناگون است بیرون می آید. در آن، برای مردم شفا است.}(4)

روایات نیز، برگونا­گونی غذاها و خوراکی­ها، تاکید کرده و به بیان خواصّ پاره ای ازآن­ها پرداخته­اند. به مثل روایات فراوانی خواصّ عدس، گوشت، شیر، حبوبات، ماهی، زیتون و روغن زیتون، عسل، برنج، خرما، انگور، انار، سیب، انجیر و سبزیجات را بیان نموده اند.(5)

ص: 206

در این بین، بر مصرف برخی از آنها، تأکیدی ویژه شده است. از جمله:

شیر: شیر غذایی کامل و سرشار از مواد غذایی مورد نیاز بدن، همچون قند، روغن، پروتئین ها، ویتامین­ها و املاح معدنی است.(1)

امام باقر علیه السلام فرمود:

«هرگاه رسول خدا صلی الله علیه و آله غذایی میل می فرمود یا نوشیدنی می آشامید، چنین می­گفت: اللّهم بارک لنا فیه وأبدلنا به خیراً منه: پروردگارا، برای ما در آن برکت ده و بهتر از آن را برایمان جایگزین کن. جز درمورد شیر، که چنین می گفت: اللّهم بارک لنا فیه وزدنا فیه: پروردگارا، برای ما درآن برکت ده و از آن بر ما بیفزای.»(2)

عسل: امام صادق علیه السلام فرمود:

«کان رسول الله صلی الله علیه و آله یعجبه العسل:(3) رسول خدا صلی الله علیه و آله از عسل خوششان می­آمد.

نیز فرمود:

«ما استشفی الناس بمثل العسل:(4) مردم به هیچ چیزی مانند عسل، طلب شفا نکردند.»

تحقیقات علمی، فواید زیادی از عسل را به دست آورده است. در ترکیب عسل، فراتر از هفتاد مادة غذایی مفید وجود دارد، از جمله، پانزده نوع قند مفید، بیش از نه نوع آنزیم (Enzyme)، اسیدهای آمینه و آلی، بیست نوع از املاح معدنی، دست کم شش نوع ویتامین، در کنار نیروی انرژی زای قوی، که در هر کیلوگرم، معادل 3500 کالری است.(5)

از سوی دیگر، گذشت زمانْ عسل را فاسد نمی­کند (به شرط این که دور از رطوبت باشد.) عسل خود خاصیت ضد میکروبی و ضد عفونی دارد و میکروب­هایی که عامل

ص: 207

بیماری انسان هستند، قادر به ادامه حیات در عسل نمی­باشند و این به سبب وجود اسید فورمیک (Formic)، بالا بودن میزان مواد قندی موجود و نیز وجود موادی که مانع از رشد میکروب (Antibacteril Inhibitore) و وجود آب اکسیژنه در عسل است.

علاوه بر این خاصیت عسل در پیشگیری از پوسیدگی دندان، سرطان، بیمارهای پوستی، گوارشی، تنفسی، چشم، زنان و زایمان، قلبی و عصبی به اثبات رسیده است.(1)

خرما: امام صادق علیه السلام فرمود: «هیچ­گاه نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله غذایی که در آن خرما باشد نیاوردند جز آن که با خرما شروع فرمود.»(2) نیز آن حضرت از پدر بزرگوارش نقل کرده که: «علی بن حسین علیه السلام دوست می داشت که شخص را اهل خرما ببیند، چرا که رسول خدا صلی الله علیه و آله خرما را دوست می­داشت.»(3)

خرما خود غذایی کامل و دربردارنده ویتامین­ها و املاح معدنی، از جمله کلیسم، فسفر، آهن و منیزیم است که بویژه برای آرامش اعصاب، مفید می­باشند. همچنین، 70% خرما را مواد قندی زود جذب (Glucose-Levulose) تشکیل می­دهد که پس از خوردن، بلافاصله جذب خون می­شود. به همین جهت، سنت پیامبر صلی الله علیه و آله آن بود که هنگام افطار با خرما آغاز می­نمود. چه، قند خون در بدن روزه­دار، در آخر روز پایین می­آید و خوردن خرما موجب بالا رفتن آن می­گردد. در نتیجه، اشتهای فراوان روزه دار کم می­شود و به گونه­ای آسان­تر می­تواند از خوردن غذای زیاد و سنگین در وعدة افطار، که برای معده زیان بار است، پرهیز نماید.(4)

روغن زیتون: رسول­خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

«کلوا الزیت وادهنوا به فإنّه من شجرة مبارکة:(5) روغن زیتون بخورید و از آن به

ص: 208

عنوان روغن [نرم کننده پوست] استفاده نمایید، چرا که از درختی مبارک است.»

این روغن، سرشار از اسیدهای چرب اشباع نشده (Acides gras insatures) و مفید برای بدن است و بر خلاف بیشتر روغن­های حیوانی، که دارای اسیدهای چرب اشباع شده هستند، روغن زیتون، خود از رسوبات چرب دیواره رگ­ها جلوگیری نموده و بدین­سان مانع از تصلّب شرایین می­شود. بر اساس پژوهش­های انجام شده در فرانسه و اسپانیا، روغن زیتون حتّی برای کاهش کلسترول مضرّ خون در مورد بیماران مبتلا به تصلّب شرایین نیز، مفید است. همچنین، این روغن، تقویت کنندة لثه­ها و دندان­ها، نرم کننده پوست و سازگار با معده است.(1)

میوه ها: امام صادق علیه السلام در بارة مصرف میوه­های معمول در هر فصل، خطاب به سرپرست خانواده فرمود:

«ولاتکون فاکهة عامة إلاّ أطعم عیاله منها:(2) و از میوه­های معمول [در هر فصل] خانواده­اش را بهره­مند سازد.»

و در خصوص انار، از امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمودند:

«برروی زمین، هیچ میوه­ای نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله، دوست داشتنی­تر از انار نبود...»(3)

سبزی­ها: یکی از یاران امام هادی علیه السلام می­گوید:

«روزی امام علیه السلام به دنبال من فرستاد و مرا به ناهار دعوت کرد، پس چون سفره را آوردند، سبزیجاتی در آن نبود. بدین جهت امام علیه السلام دست نگهداشت و به خدمتکار فرمود: آیا نمی­دانی که من، از سفره­ای که در آن سبزی نباشد غذا نمی­ خورم؟ پس برو سبزی بیاور...»(4)

علم تغذیه بر مصرف زیاد میوه و سبزی تازه تاکید دارد و خواص فراوانی را برای آنها برشمرده که بی نیاز از شرح و تبیین است.

ص: 209

در مقابل، مصرف برخی خوراکی­ها که -به ویژه زیاده­روی در آن و یا برای سنین خاصّی- مشکل­زا است، محدود گردیده و بر کم مصرف کردن آن تأکید شده است. به مثل در مورد گوشت، به ویژه گوشت قرمز که مصرف زیاد آن، عوارض فراوانی دارد، امام صادق علیه السلام فرمود:

«فی کل ثلاثة، فیکون فی الشهر عشر مرات لاأکثر من ذلک:(1) [گوشت]، در هر سه روز، [یک وعده] تا در ماه، ده بار شود نه بیشتر»(2)

در عین حال، به سبب نیاز بدن به گوشت، در روایاتی دیگر تأکید شده که هر فرد، دست کم هر چهل روز یک بار از آن استفاده کند و حتّی اگر این مدت سپری شد و توان خرید آن را نداشت قرض نماید و گوشت بخرد.(3)

همچنین، خوردن کباب، هنگامی که ضعف ناشی از کم غذایی یا سوء تغذیه بر فرد چیره گشته، تأکید شده است.(4)

در مورد روغن نیز، مصرف آن برای افرادی در سنین بالا و به هنگام پیری، نامطلوب دانسته شده است؛ امام صادق علیه السلام فرمود:

«السمن...انّنی لاکرهه للشیخ:(5) روغن را... برای فرد پیر، نامطلوب می­دانم.»

این بدان روست که مصرف روغن به مقدار زیاد یا به میزانی که عموم افراد استفاده می­کنند، عوارضی همچون بالا رفتن کلسترول خون و مانند آن دارد که برای افراد مسنّ، مشکل­زا است، به ویژه روغن حیوانی که بیشتر مدّ نظر این گونه روایات می­باشد.

به هر حال در روایاتی دیگر نیز، بر تنوعّ وعده­های غذایی، تأکید شده است، امام

ص: 210

صادق علیه السلام فرمود:

«کُلْ یوماً بلحم ویوماً بلبن ویوماً بشیئ آخر:(1) یک روز گوشت، روز دیگر شیر، و روز دیگر چیزی دیگر بخور.»

همچنین فرمود:

«لیس فیما أصلح البدن إسرافٌ... قلت: فما الإقتار؟ قال: أکل الخبز والملح وأنت تقدر علی غیره. قلت: فما القصد؟ قال: الخبز واللحم واللبن والخلّ والسمن، مرّه هذا ومرّه هذا:(2) در [مصرفِ] آنچه برای بدن مفید است، اسرافی نیست... [راوی گوید:] گفتم: سختگیری چیست؟ فرمود: خوردن نان و نمک، در حالی که توان مصرف غیر آن را داری. گفتم: میانه روی چیست؟ فرمود: [خوردن گه گاهی] نان و گوشت و شیر و سرکه و روغن.»

این در حالی است که امروزه، نسبت به مصرف بی­رویه شکر و زیان­های آن، مرتب هشدار می­دهند. تحلیل این مطلب آن است که از یکسوی، آن چه امروزه به عنوان شکر متداول است، شکر مصنوعی تصفیه شده (ساکارز) می باشد که به طور عمده از چغندر قند و در فرایندی شیمیایی به دست می­آید و با شکر طبیعی در زمان امام علیه السلام که از نیشکر به دست می­آمده، تفاوت دارد. از سوی دیگر، نوع تغذیه و الگوی مصرف نیز در آن زمان تفاوت داشته است. چه، امروزه از شکر مصنوعی، به طور گسترده در شیرینی­ها و شربت­ها و برخی مواد غذایی و نیز همراه چای و قهوه، استفاده می­شود و این مصرف بی­رویه در کنار کم تحرّکی ناشی از دنیای صنعتی و شهر نشینی، پیامدهای گوناگونی مانند دیابت و مرض قند و بیمارهای قلبی و کبدی را، به دنبال دارد. در حالی که در گذشته، مصرف شکر بسیار کمتر از این مقدار بوده و فعالیت های بدنی نیز، بسیار بیشتر بوده است. از این روی، در روایات بدان ترغیب شده تا کالری و قند مورد نیاز بدن را تأمین نماید.(1)

بنابراین، نوع تبلیغات و فرهنگ سازی در هر زمانی، بایستی متناسب با نیازهای همان عصر باشد و روایات مربوطه نیز، بویژه از سوی متخصصّان علم تغذیه، مورد تحلیل قرار گیرد و با شرایط امروز، تطبیق شود.

با این حال، مصرف به اندازه هرچیزی، برای افراد سالم و در شرایط طبیعی، مفید می باشد، ضمن آن که مصرف برخی خوراکی­ها همچون میوه­ها و سبزی­ها، برای عموم افراد، مطلوبیتی فزون­تر از برخی مواد دیگر همچون گوشت قرمز و روغن دارد که این مهم، از روایات نیز بر می­آید.

شیخ صدوق در تحلیل روایات مربوط به طب، می­گوید:

«بخشی از آنها، در مورد آب و هوای مکه و مدینه گفته شده و بکارگیری آنها در

ص: 212

دیگر آب و هواها، مجاز نیست، بخشی دیگر را امام علیه السلام با توجه به طبع پرسش کننده فرموده است و ازآن، تجاوز نمی­کند. بخشی نیز، ساخته دست مخالفان یا از سر خطای راوی و یا گزارش بخشی ناقص از سخن امام علیه السلام می­باشد.»(1)

این سخن، در مورد پاره­ای از غذاها نیز، صادق است.

[سفره] غذا منشین، مگر زمانی که گرسنه هستی، و از خوردن غذا دست مکش، مگر هنگامی که هنوز به آن میل داری».

این روایت، معیار میانه روی در خوراک را نیز، بیان فرموده است.

امام صادق علیه السلام فرمود:

«ان البطن لیطغی من اکله واقرب مایکون العبد من الله إذا خفّ بطنه وابغض ما یکون العبد من الله إذا امتلأ بطنه:(1) به راستی که شکم، از خوردن [زیاد]، سر به طغیان می نهد و زمانی بنده به خدا نزدیک تر است که شکمش سبک باشد، و هنگامی که شکمش پر می گردد، بیش از همیشه از خدا دور می گردد.»

امام کاظم علیه السلام فرمود:

«لو أنّ الناس قصدوا فی الطعام لاستقامت أبدانهم:(2) اگر مردم در خوردن میانه روی می کردند، بدن هایشان استوار می گشت.»

نیک روشن است که مقصود از این روایات، گرسنگی کشیدن مداوم و تأمین نکردن نیازهای بدن نیست. چه، در روایات یاد شده از «امتلاء بطن» و «کثرت اکل» نهی شده و با عبارات «خفّ بطنه» و «قصدوا فی الطعم» بر میانه روی تأکید شده است. چنان که امام رضا علیه السلام نیز فرمود است:

«...هر کس به گونه ای غذا بخورد که نه کم باشد و نه زیاد، او را نفع بخشد.»(3)

این دستور، بدان روست که پرخوری، افزون بر زیان رساندن به جسم و پی­آمدهایی همچون افزایش وزن، افزایش چربی و قند خون و مانند آن در افراد مستعد، موجب سلب نشاط و چالاکی فرد، احساس تنبلی و خمودگی، سلب نشاط عبادت(4) و در نتیجه دوری از خدا(5) می­گردد و موجب اسراف و هدر دادن مواد غذایی نیز می­شود.(6)

ص: 214

هر چند [دنیا] جای ماندن نیست، پس بامدادان صبحانه بخورد و کفش مرغوب و مناسب بپوشد و ردای خویش را کوتاه کند و نزدیکی با زن را کاهش دهد. سؤال شد: ای رسول خدا، کوتاه کردن ردا چیست؟ فرمود: کاستن از بدهی.»

امام صادق علیه السلام فرمود:

«اصل خرابِ البدن ترک العشاء:(1) اساس فرسوده شدن جسم، ترک وعدة شبانگاهی است.»

نیز از امام رضا علیه السلام نقل شده که فرمود:

«...فلا یدعن احدکم العشاء ولو لقمة من خبز او شربة من ماء:(2)...هرگز نباید هر یک از شما، شام خوردن را رها سازد، هرچند به لقمه ای نان و شربتی از آب باشد.»(3)

این موضوع، برای افراد مسنّ و پیر، مهم تر دانسته شده است: امام رضا علیه السلام فرمود:

«إذا اکتهل الرجل فلا یدع أن یأکل باللیل شیئاً فإنّه اهدی للنوم واطیب للنکهة:(4) هرگاه کسی پا به سِن نهاد، خوردن چیزی در شب را ترک نکند، چرا که این کار، خواب را آرام­تر و بوی دهان را خوش­تر می­سازد.

یادکردنی است روایات، برخوردن غذا پیش از خروج از منزل نیز، تأکید کرده اند.(5)

در روایتی دیگر از امام صادق علیه السلام آمده است:

«ثلاثة لایحاسب علیهن المؤمن: طعام یأکله وثوب یلبسه وزوجة صالحة تعاونه...:(1) مؤمن از سه چیز محاسبه نشود: غذایی که می خورد و لباسی که می­پوشد و همسر شایسته­ای که او را یاری می­دهد...»

و از همان حضرت روایت شده:

«من تلذذ بالماء فی الدنیا لذذه الله عزّوجل من اشربة الجنة:(2) هر که در دنیا از [آشامیدن] آب لذتّ جویی نماید، خدای عزّوجل او را از لذت نوشیدنی­های بهشت بهره­مند سازد.»

و امام کاظم علیه السلام فرمود:

«إنّ شرب الماء البارد اکثر تلذذاً:(3) به راستی نوشیدن آب خنک، لذت بیشتری دارد.»

از این روایات برمی­آید که لذت بردن از نوشیدنی و خوراکی حلال نیز، مطلوب بوده و پاداش دارد.

برگرفته است که در این حالت، ایثار برای نیازمندان و نیز همدردی با آنان و اکتفا به غذایی ساده فضیلتی انسانی- اخلاقی و مورد تأکید می­باشد.

قرآن کریم از ایثارگران در شرایط بحران اقتصادی تمجید می­فرماید:

{أَوْ إِطْعامٌ فی یَوْمٍ ذی مَسْغَبَةٍ یَتیماً ذا مَقْرَبَةٍ أَوْ مِسْکیناً ذا مَتْرَبَة:(1) یا در روز گرسنگی، طعام دادن: به یتیمی خویشاوند، یا بینوایی خاک نشین. }

نیز امام صادق علیه السلام در شرایط دشوار اقتصادی، الگوی مصرف خانواده خود را از گندم، به نیمی گندم و نیمی جو تغییر دادند.(2) ساده بودن زندگی پیامبر صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام نیز، بر اساس روایات،(3) به سبب همین شرایط خاص بوده است. ضمن آن که الگوی مصرف حاکمان نیز با عموم مردم متفاوت می­باشد.(4)

چنین است زمانی که فردی ثروتمند، با گروهی محروم کم درآمد همسفر گردد یا برای مدتی محدود، با آنان همراه شود.(5)

از دیگر شرایط خاص، می­توان به حالت فقر و ناداری اشاره کرد، خواه فقر اختیاری که فرد، برای رسیدن به هدفی مقدّس و والا، سختی­ها را به جان می­خرد و به حداقل­ها اکتفا می­کند،(6) یا فقر غیر اختیاری و در آمد محدود فرد.

{لِیُنْفِقْ ذُو سَعَةٍ مِنْ سَعَتِهِ وَمَنْ قُدِرَ عَلَیْهِ رِزْقُهُ فَلْیُنْفِقْ مِمَّا آتاهُ اللَّهُ:(7) بر توانگر است که از دارایی خود هزینه کند و هر که روزی او تنگ باشد باید از آنچه خدا به او داده خرج کند.}

ص: 219

او است، خود را به رنج و زحمت افکند. به دیگر سخن، آن چه برای پذیرایی از میهمان مطلوب است، تهیه بهترین غذایی است که خود در خانه مصرف می­کنند یا عموم مردم برای پذیرایی از میهمان، تهیه می­نمایند. حال اگر از سر فخرفروشی و هم چشمی یا به بهانه حفظ آبرو و مانندآن، کسی بخواهد بیش از این مقدار تهیه کند، -مانند آن که با قرض کردن یا فشار آوردن بر خود و خانواده، به تهیه چند نوع غذا و سفره­های رنگین... اقدام نماید- نوعی تکلّف و نامطلوب است.

سلمان فارسی گوید:

«امر رسول الله صلی الله علیه و آله أن لا نتکلف للضیف ما لیس عندنا، وأن نقدم الیه ما حضرنا:(1) رسول خدا صلی الله علیه و آله به ما فرمان داد نسبت به آن چه نداریم، برای میهمان تکلّف نکنیم و از آن چه موجود است دریغ ننماییم.»

امام صادق علیه السلام فرمود:

«المؤمن لایحتشم من أخیه، وما ادری أیهما أعجب؟ الذی یکلّف أخاه إذا دخل علیه أن یتکلّف له؟ او المتکلّف لأخیه:(2) فرد با ایمان از برادر دینی خود رو درواسی ندارد. من نمی­دانم کدام یک از این دو عجیب­تر است: کسی که به هنگام آمدن نزد برادر خود، او را به تکلّف می­افکند؟ یا کسی که خود برای برادرش تکلّف می کند؟»

امام رضا علیه السلام فرمود:

«مردی امیر مؤمنان علیه السلام را [به صرف غذا] دعوت کرد. حضرت فرمود: اجابت می نمایم به شرط آن که سه کار را برایم تضمین نمایی... از بیرون برای من چیزی نیاوردی، و [از پیش نیز] در خانه چیز برای من ذخیره نکنی و به خانواده نیز اجحاف و ستم ننمایی. وی پذیرفت و امیر مؤمنان دعوتش را اجابت فرمود.»(3)

در عصر حاضر، بسیاری از اسراف­ها، زیاده روی­ها و فشارهای مالی در برپایی

ص: 221

مجالس و میهمانی­ها، ناشی از تکلّفی است که یا میهمان با نوع حرکات، نگاه و سخن خود بر میزبان تحمیل می­کند و میزبان را وادار می­کند برای حفظ آبروی خویش! به تکلّف هزینه های سنگین افتد و یا میزبان خود به سراغ این نوع رفتار می رود و با برخوردی دوگانه و منافقانه، خود را به گونه­ای دیگر، معرفی می­کند! و در مقابل، افرادی نیز از روی بخل و خسّت یا برداشت انحرافی از زهد و ساده زیستی، از آن چه در توان دارند و متعارف است دریغ می ورزند و ساده زیستی را صرفاً در پذیرایی از میهمان نمایان می­سازند!

در پایان این مبحث یادکردنی است افزون بر نکات یادشده در مورد کیفیت تغذیه، نکات دیگری نیز وجود دارد که با توجه به موضوع بحث، مجال تفصیل آن ها نیست. از جمله آداب غذا خوردن(: آرامش، یاد خدا و شکر او، و...)، توجه به ابعاد روانی خوردن غذا در کنار خانواده و مواردی دیگر.

بر شما تمام می گرداند، امید که شما [به فرمانش] گردن نهید.}

الگوی مصرف در این زمینه، با توجه به نکات ذیل، روشن می­گردد.

لباس می­گردد: «یصون بعضها بعضاً»(1) با این حال، در اختیار داشتن تعداد زیاد لباس، مشرط به چند امر است.

نخست آن که با سطح درآمد فردسازگار باشد، بدین معنا که با رعایت اصل «تناسب هزینه­ها با درآمد» اقدام به خرید لباس­های متعدد نماید. بنابراین، برای کسی که درآمدی محدود و نیازهایی ضروری­تر دارد، خرید لباس­های متعدد مطلوبیتی ندارد. بدین جهت، امام صادق علیه السلام در پاسخ این سؤال که مردی توانگر، لباس­هایی فراوان در اختیار می­گیرد... و به عنوان زینت استفاده می­کند، آیا اسرافکار است؟ فرمود: خیر، زیرا خداوند می­فرماید: {لینفق...:(2) بر توانگر است که از دارایی خود هزینه کند. }یعنی این کار برای کسی که تمکن مالی اسراف به شمار نمی­رود.

دوم آن که این لباس، مورد نیاز شخص باشد و نه صرفاً خرید لباس های بی شمار و انبار نمودن آنها، به گونه­ای که به گذشت زمان، غیر قابل استفاده شوند.

به این نکته در روایات با عباراتی چند اشاره شده است. همچون: «اقمصة یراوح بینها»(3) و سؤال امام علیه السلام از راوی که «ألیس یودع بعضها بعضاً»(4) نیز سخن راوی که: «ولو کنت إنّما البس واحداً لکان أقلّ بقاء»(5) بر این اساس، تعدد لباس و پوشاک نیز، بی­حد و مرز نیست و این روایات، به هیچ روی مجوزّی برای خرید لباس­هایی فراوآن که نیازی به آنها نیست و صرفاً از سر مدپرستی و یا هم چشمی صورت می گیرد، نمی­باشد.

یاد کردنی است در خصوص هزینه­های همسر که بر عهدة شوهر است، امام صادق علیه السلام فرمود:

«ویکسوها فی کل سنة اربعة اثواب: ثوبین للشتاء و ثوبین للصیف:(6) و در هر سال،

ص: 224

چهار لباس به او بپوشاند، دو لباس برای زمستان و دو لباس برای تابستان.»

لیک این روایت نه به مفهوم حصر در عدد دو است و نه به معنای لزوم خرید چهار لباس برای هر سال. بلکه نظر به نیاز عرفی و معمول دارد که از یکسو لباس تابستانی و زمستانی با هم متفاوت است و از دیگر سو، آدمی دست کم باید در هر فصل، دو لباس مناسب آن فصل را در اختیار داشته باشد تا یکی را بپوشد و دیگری را بشوید. ضمن آن که در روایت، پوشاندن این لباس­ها بر عهدة شوهر نهاده شده و نه خرید آنها، چه، بسیاری از لباس­ها، بیش از یکسال دوام دارند. به هرروی، فقیهان تصریح کرده­اند که در تعداد و لباس­هایی که شوهر بایستی برای همسرش خریداری کند، عرف معمول معیار قرار می­گیرد.(1)

گشایش یافت، پس سزاوارترین افراد به [استفاده از] آن، نیکان می باشند.(1)

روایات دیگری نیز، در بارة پوشیدن لباس­هایی با قیمت نسبتاً گران توسط برخی از امامان علیه السلام، گزارش شده است.(2)

بر اساس این روایات، تفاوت سیرة امیرمؤمنان علیه السلام با امام صادق علیه السلام به سبب تفاوت شرایط اقتصادی دو زمان بوده است. بنابراین، هرگاه شرایط مشابه زمان امام علی علیه السلام باشد، ساده بودن لباس و ارزان بودن آن و هرگاه مشابه اوضاع عصر امام صادق علیه السلام باشد، مرغوبیت آن مطلوب می­باشد. چنان که برخی از فقیهان نیز بر این نکته تصریح کرده­اند.(3)

از سوی دیگر، در روایات، بر آراستگی و زیبایی لباس نیز تأکید شده است. از جمله در روایتی از امام صادق علیه السلام چنین آمده:

«...فالبس وتجمّل فانّ الله جمیل یحبّ الجمال ولیکن من حلال:(4) پس بپوش و خود را زیبا نما که خداوند، زیباست و زیبایی را دوست دارد و باید از حلال باشد.»

نیز فرمود:

«اظهار النعمة أحب الی الله من صیانتها، فإیاک أنْ تتزّین إلاّ فی احسن زیّ قومک:(5) نمایان ساختن نعمت، نزد خدای تعالی، محبوب­تر از نگهداشتن آن است. پس باید که در بهترین شکلی که اطرافیان تو خود را می­آرایند، خود را بیارایی.»

در مورد کفش نیز روایاتی وجود دارد. از جمله رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

«من اتخذ نعلاً فلیستجدها:(6) هرکس کفشی برمی­گیرد، باید کفشی نو فراهم آورد.»

نیز فرمود:

ص: 226

«من اراد البقاء،...لیجود الحذاء...:(1) هر کس می خواهد [بیشتر در دنیا] بماند، کفش مرغوب بپوشد.»

نیک روشن است که در صورت محدود بودن درآمد یا شرایط دشوار اقتصادی، اکتفا به لباس و پوشاکی ساده، مطلوبیت می­یابد.

می فرمایند:

«...أوحی الله إلی نبیّ من الأنبیاء أن قُل لقومک: لا یلبسوا لباس أعدائی ولا یطعموا طعام أعدائی ولا یشاکلوا بمشاکل أعدائی، فیکونوا أعدائی کما هم أعدائی:(1) خداوند به پیامبری از پیامبرانش وحی فرمود که به قومت بگو: لباس دشمنان مرا نپوشند و غذای آنان را نخورند و به شکل آنان، ظاهر نشوند، که در این صورت، بسان آنان، دشمن من خواهند بود.»

این کار از یکسو موجب ترویج مصرف کالاهای خارجی و بی­توجهی به تولیدات داخلی می­گردد و از سوی دیگر نوعی تبلیغ عملی و ترویج فرهنگ بیگانه و تهدیدی برای اصالت­های فرهنگی و حتّی دینی در جامعه به شمار می­رود، به ویژه آن که الگوپذیری در نوع لباس و مصرف، ناخواسته الگوپذیری در اخلاق و رفتار را نیز در پی خواهد داشت.

رسول خدا صلی الله علیه و آله با اشاره به این نکته، می فرمایند:

«لا یشبه الزّیّ بالزّیّ حتّی یشبه الخلق بالخلق، و من شبّه بقوم فهو منهم:(2) شکلها [و مُدهای مصرفی] به یکدیگر همانند نمی گردد، جز آن که خُلق و خوها به هم نزدیک شود. هرکس خود را شبیه گروهی سازد، از آنان به شمار می رود.»

بر این اساس، کارخانجات و کارگاه­های تولیدی و ارائه دهندگان لباس­های جدید، بایستی تلاش نمایند منطبق با چارچوب هویت دینی و ملّی جامعه، الگوهایی جدید ارائه دهند و از الگوهای بیگانه تقلید نکنند.

دوم آن که حدود شرعی و الزامات عقلی نیز مورد توجه قرار گیرد، به ویژه در جمع و هنگام حضور زن و مرد نامحرم، که طبعاً اقتضای خاص خود را می­طلبد.

بدین جهت، دوخت و ارائه برخی از لباس­های خاص به مَثَل تنگ و کوتاه که

ص: 228

حالت زَننده و غیر اخلاقی برای فرد به نمایش می­گذارد، از دیدگاه اسلامی ممنوعیت می­یابد.

این بدان روست که از یکسوی، از نگاه روان شناختی، پوشیدن لباس­های سفید و روشن موجب انبساط و نشاط بیننده می­گردد و زمینه ایجاد محیطی شاد را فراهم می آورد. قرآن کریم در بیان این بُعد رنگ­های روشن، می­فرماید:

{قالَ إِنَّهُ یَقُولُ إِنَّها بَقَرَةٌ صَفْراءُ فاقِعٌ لَوْنُها تَسُرُّ النَّاظِرین: گفت: او می فرماید: آن ماده گاوی است زرد یک دست و خالص، که رنگش بینندگان را شاد می کند.}(1)

از دیگر سو لباس­های سفید و روشن، آلودگی و کثیفی را نشان می­دهد و موجب می­گردد شخص در تمیز نگاهداشتن و نظیف پوشیدن، بکوشد. در روایت پیش گفته از رسول خدا صلی الله علیه و آله چنین آمد: «سفید پاک ­تر و پاکیزه­تر است».

در مقابل، پوشیدن لباس سیاه، مکروه و نامطلوب می­باشد و در روایات، مورد نهی قرار گرفته است. امام صادق علیه السلام از امیر مؤمنان علیه السلام نقل کرده­ که فرمود:

«لاتلبسوا السواد فإنّه لباس فرعون:(2) سیاه نپوشید که لباس فرعون است.»

نیز امام صادق علیه السلام فرمود:

«کان رسول الله صلی الله علیه و آله یکره السواد إلاّ فی ثلاثه: الخفّ والعمامه والکساء:(3) رسول خدا صلی الله علیه و آله سیاه را ناپسند می­دانست جز در سه چیز: کفش و عمامه و ردا.»(4)

برخی از فقیهان بر این نکته تصریح نموده­اند که اطلاق این روایت، شامل غیر حالت نماز نیز می­شود. بنابراین، کراهت پوشیدن لباس سیاه، اختصاص به نماز گزار ندارد.(5) چنان که فقیهانی دیگر نیز، بر مکروه بودن لباس سیاه به صورت مطلق، تصریح

ص: 230

کرده اند.(1)

با این حال، روایاتی نیز وجود دارد که به گونه­ای بر پوشیدن سیاه ترغیب نموده اند. برای نمونه، از امام باقر علیه السلام روایت شده که فرمود:

«أما علمت أنّ البیض من الخفاف...من لباس الجبابرة وهم اوّل من اتخذها...والسود من لباس بنی هاشم وسنة:(2) آیا ندانستی که کفش سفید... لباس گردن کشان است و اینان بودند که نخستین بار آن را به کار گرفتند؟!... و سیاه، لباس بنی هاشم و [پوشیدن آن] سنتّ می باشد؟!»

همچنین، در سیره برخی معصومان نیز، پوشیدن لباس و کفش سیاه، گزارش شده است. از جمله، در روایتی آمده است: امام صادق علیه السلام را با ردا و کلاه و کفش مشکی یافتیم... پس فرمود:

«بیضّ قلبک والْبَسَنْ ما شئت:(3) دلت را سفید کن، و هرچه می خواهی بپوش».

چنان که روایت شده پیامبر صلی الله علیه و آله (4) و امام سجاد علیه السلام (5) عمامة سیاه پوشیده بودند و امیرمؤمنان علیه السلام لباس سیاه بر تن داشت.(6)

در تحلیل این روایات، که به ظاهر با روایات پیش گفته در تعارض­اند، چند نکته یادکردنی است.

نخست آن که این روایات از نظر سندی به طور عموم ضعیف و غیر قابل استناد بوده و بیشتر در کتاب­هایی غیر از جوامع معتبر حدیثی و به صورت مُرسل نقل شده اند. برای نمونة روایت نخست یادشده دست کم به سبب وجود زیاد بن منذر در سند آن(7) و

ص: 231

روایت دوم به سبب داود بن کثیر رقی،(1) ضعیف می­باشند و دیگر روایات نیز به گونه مرسل نقل شده­اند، ضمن آن که بر خلاف روایات دستة نخست که مورد عمل فقیهان بود، این دسته مورد اعراض آنان می­باشد.

دوم آن که پوشیدن کلاه یا عمامه سیاه که در برخی از این روایات آمده، استثنا می باشد و کراهتی ندارد، آن سآن که در روایات پیش گفته نیز گذشت.

سوم آن که برخی از این روایات، که نشانگر پوشیدن لباس سیاه در سیرة معصومان علیه السلام است از روی تقیه بوده است. شیخ صدوق، ذیل روایت دوم پیش گفته می­گوید:

«این کار را حضرت از روی تقیه انجام داده است، زیرا در روایت دیگر فرمود: من آن را می­پوشم با این که می­دانم لباس دوزخیان است.»(2)

این سخن شیخ صدوق، استوار می­نماید، چرا که پوشیدن لباس سیاه بین خلفای عباسی و عباسیان مشهور بوده است.(3)

چهارم این که به فرض صحت پاره­ای از این روایات و تقیه نبودن آنها، جز روایت اوّل، سایر روایات صرفاً جواز این امر را می­فهماند، بدین معنا که امام خواسته­اند به افراد ظاهربین و مقدّسی که اولویت ها را رها کرده تنها به ظاهر خود می­پرداختند بفهماند رنگ لباس، تا این حدّ اهمیت ندارد و پاک نمودن دل و درون از آلودگی­ها، بسی مهم تر است.

آری، صرفاً روایت نخست، به صراحت سنت بودن سیاه پوشی را یادآور شده است. لیک از یکسو به قرینه صدر روایت، ممکن است مراد، خصوص کفش باشد نه لباس، و

ص: 232

از دیگر سوی، افزون بر ضعف سند که اشارت رفت، در تعارض با روایات فراوان و معتبری است که سفید پوشی را سنتّ اسلامی معرفی نموده اند و طبعاً، ترجیح با همین دسته روایات است.

در خصوص کفش نیز، هر چند روایت پیش گفته آن را استثنا نمود، لیک روایاتی دیگر، نعل سیاه را مکروه می­دانند.(1) لذا برخی فقها، استثنای اوّل را حمل بر کراهت کمتر نموده اند.(2) لیک با توجه به این که در این روایات، «نعلین» سیاه ناپسند دانسته شده و «خفّ: کفش سیاه» استثنا گردیده اند. است، ممکن است کراهت، ویژة مورد نخست باشد.

در پایانْ این نکته یادکردنی است که پوشیدن لباس سفید به هنگام نماز، بی هیچ اختلافی بین فقیهان، مطلوب و راجح است(3) و نماز با لباس سیاه (جز عمّامه و عبا) مکروه می­باشد. چنانکه احرام بستن با پارچه سیاه نیز از دیدگاه برخی ممنوع(4) و از نظر مشهور مکروه است.(5) این حکم، به دلیل روایاتی است که در این زمینه رسیده است.(6)

شده اند. لیک آیا در عزای نزدیکان و خویشان خود فرد نیز، سیاه پوشیدن از دیدگاه آموزه های دینی، مطلوبیت دارد؟

در پاسخ گفتنی است که هیچ نص خاصِّی در این باره به چشم نمی­خورد و حتّی از روایتی، ممکن است استفاده شود که چنین کاری مطلوبیت ندارد. بنگرید: امام صادق علیه السلام فرمود:

«هنگام فتح مکه رسول خدا صلی الله علیه و آله خطاب به زنان مؤمن فرمود: لا تلطمنّ خدّاً ولا تخشمنّ وجهاً ولاتنتفنّ شعراً ولا تشققن جیباً ولاتسودّن ثوباً:(1) به صورت خود نزنید، چهره نخراشید، موی [خود را] نکَنید، گریبان ندرید و لباس سیاهی نپوشید.»

از جمله­های نخست برمی­آید که مراد از این احکام از جمله سیاه نپوشیدن، زمان مصیبت و عزاداری است.(2) بر همین اساس، یکی از فقیهان گوید:

«سزاوار است سیاه نپوشیدن نیز از آداب عزاداری به شمار آید.»(3)

در مقابل، از برخی آموزه­ها می­توان مطلوبیت یا دست کم جواز سیاه پوشی در مصیبت را برداشت نمود. از جمله پیشتر روایتی را آوردیم که امام صادق علیه السلام فرمود:

«...فخیر لباس کل زمان لباس اهله:(4) پس بهترین لباس هر زمانی، لباس اهل همان زمان است.»

نیک روشن است که مردم زمان ما به هنگام مصیبت، سیاه می پوشند و رعایت نکردن این سنتّ اجتماعی را، کاری ناشایست و به دور از ادب می­شمردند، به ویژه در مرگ نزدیکانی همچون پدر و مادر. بنابراین، این نیز گونه­ای از «خیر لباس کل زمان» است. چنان که در برخی روایات، پوشیدن لباسی که «زمان تحمّل آن را ندارد.»(5) نیز

ص: 235

نکوهش و مردود دانسته شده است.

در نهج البلاغه تصریح شده که به هنگام مصیبت، زینت نمودن ناپسند است.(1) هر چند پوشیدن لباس­های رنگ روشن، لزوماً زینت به شمار نمی­رود، لیک از دید عرف و هنگام مصیبت گاه نوعی زینت و آرایش نامطلوب تلقی می­گردد.

بر این اساس هر چند خصوص جملة مورد سخن در روایت پیش گفته که از پوشیدن سیاه نهی کرده بود، مورد اعراض فقیهان قرار گرفته(2) و این خود، موجب وهن آن می گردد، لیک استحباب و مطلوبیت سیاه پوشی در عزاداری ها -به جز عزاداری برای معصومان- قابل اثبات نیست، مگر آن که ترک این کار، نوعی مخالفت با آداب و رسوم بوده و هنجار شکنی اجتماعی و موجب وهن و بی مبالاتی فرد گردد.

به هر روی، در روایات تصریح شده که مدّت سوگواری برای میتّ، نباید از سه روز فراتر رود و اگر ترک زینت یا سیاه پوشیدن نیز مطلوبیت داشته باشد، حداکثر برای سه روز است. امام صادق علیه السلام فرمود:

«لیس لأحد أن یحّد اکثر من ثلاثه ایّام إلاّ المرأة علی زوجها حتّی تقضی عدتّها:(3) هیچ کس حق ندارد بیش از سه روز [برای مرده] سوگواری [و ترک زینت] کند، جز زن در مرگ شوهرش تا پایان عدّه.»(4)

این بحث را در قسمت بعدی بنگرید.

و مورد آزار قرار نگیرند بهتر است.}

همچنین امام رضا علیه السلام می­فرمایند:

«حرّم النَظر إلی شُعور النساءِ المحجوبات بالأزواج وإلی غیرهنّ من النساءِ لما فیه من تَهییج الرجال وما یدعوا التهییج إلیه من الفساد:(1) نگاه کردن به موهای خانم­های شوهردار و دیگر خانم­ها حرام شد، به دلیل آن که مردان را [به سمت شهوت­ها و هوس­ها] تهییج می­کند و تهییج نیز [فرد را] به فساد سوق می­دهد.»

آمار بسیار بالای مفاسد اخلاقی و جنسی در کشورهایی که حجاب بانوان، قانونی نیست، تأییدی بر این مطلب است.

بر این اساس، حکم حجاب، حکمی تعبّدی نیست و به همین جهت، قرآن کریم به صراحت، حجاب را برای پیر زنانی که جاذبه­های جنسی و تحریک کنندگی ندارند، الزامی ندانسته است.

{وَالْقَواعِدُ مِنَ النِّساءِ اللاَّتی لا یَرْجُونَ نِکاحاً فَلَیْسَ عَلَیْهِنَّ جُناحٌ أَنْ یَضَعْنَ ثِیابَهُنَّ غَیْرَ مُتَبَرِّجاتٍ بِزینَةٍ وَأَنْ یَسْتَعْفِفْنَ خَیْرٌ لَهُنَّ: و بر زنان از کار افتاده ای که [دیگر] امید زناشویی ندارند گناهی نیست که پوشش خود را کنار نهند [به شرطی که] زینتی را آشکار نکنند و عفت ورزیدن برای آنها بهتر است.}(2)

و از سوی دیگر، ضمن تأکید بر پوشیده ماندن «زینت»(3) از نمایش دادن زیبایی­ها منع فرموده است: {وَلا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجاهِلِیَّةِ الْأُولی:(4) و مانند روزگار جاهلیّتِ قدیم زینتهای خود را آشکار مکنید.}

ص: 238

با توجه به این مطلب، به نظر ما، از آموزه­های دینی برمی­آید که حجاب مطلوب زن در هر زمانی، بر اساس فرمول ذیل مشخص می­گردد:

حجاب مطلوب مساوی است با رعایت موازین ثابت شرعی به اضافة عرف رایج.

اکنون تفصیل بحث را بنگرید: برای آن که پوشش مطلوب زن در برابر نامحرم تحقق یابد، بایستی دو عامل یادشده با هم در نظر گرفته شود.

عامل نخست آن است که موازین شرعیِ ثابت و تغییر ناپذیر در این باره، رعایت گردد. این موازین عبارتند از:

1. پنهان داشتن زینت و زیبایی. قرآن در آیه 31 سورة نور، که مهم ترین آیه در بارة پوشش زن است، سه بار بر پنهان داشتن زینت زن تأکید فرموده است. مانند «وَلا یُبْدینَ زینَتَهُن». این بدان روست که عامل تحریک کنندگی-که فلسفه تشریع حکم حجاب است و پیشتر گذشت- بیش از همه در زینت و زیبایی زن نمود می یابد. گسترة این واژه، هر گونه زیبایی و جاذبة جنسی زن را شامل می­شود، به ویژه آرایش­های غلیظ و خیره کننده و حتّی لباس­های زیبا و جذابّ. بنابراین، صِرف پوشیده بودن بدن، کافی نیست و آشکار کردن لباس­های زینتی مخصوص، که به طور معمول زیر لباس عادی یا چادر می­پوشند نیز، جایز نیست.(1)

با این حال، آیة یادشده به صراحت، «زینت های آشکار» را استثنا نموده است: «الاّ ما ظهر منها» در این که مقصود از زینت ظاهری چیست، نظراتی بین مفسران و فقیهان مطرح شده است، از جمله: سرمه و انگشتر،(2) لباس، النگو، رنگ دست و گونه ها،(3) چهره و دو دست.(4)

ص: 239

نمونة روایات را نیز بنگرید: در صحیحة مسعده آمده است: شنیدم از امام صادق علیه السلام در بارة زینتی که زن می­تواند آشکار نماید؛ سؤال شد. فرمود:

«الوجه والکفین:(1) چهره و دو دست.»

در روایتی دیگر از همان حضرت آمده است:

«الزینة الظاهرة الکحل والخاتم:(2) زینت ظاهری، سرمه و انگشتر است.»

و در جای دیگر

«الخاتم والمسکة وهی القلب:(3) مقصود از آیه، انگشتر و النگو است.»

علی بن جعفر گوید:

«از امام کاظم علیه السلام پرسیدم:مرد می­تواند به کدام قسمت از زنان نامحرم نگاه کند؟ فرمود: الوجه والکفّ وموضع السوار:(4) چهره، دست و جای دستبند.»

از مجموع این روایات برمی­آید که زینت ظاهری، همان گردی صورت و دو دست تا مچ است که ممکن است همراه با انگشتر یا سرمه کشیده نیز باشد.

2. دومین موردی که از موازین ثابت شرعی به شمار می­رود، تمام بدن زن در برابر نامحرم -جز صورت و دو کف دست- است، هرچند در مواردی، زینت نیز به شمار نیاید. قرآن کریم، پوشیدن سر، گریبان، زیر گلو و سینه را با این جمله، الزامی فرموده:

{وَلْیَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلی جُیُوبِهِنّ:(5) و باید روسری خود را بر گردنِ خویش [فرو]

ص: 240

اندازند.}

خُمُر جمع خمار، به معنی چیزی است که زن با آن، سر خود را می­پوشاند.(1) از شأن نزول آیه برمی­آید که زنان، پیش از نزول آیات حجاب، روسری خود را از پشت گوش­ها رد کرده و اطراف آن را به پشت سر خود می­انداختند و در نتیجه، گوش­ها، گوشواره­ها، گردن و گریبان آن­ها، نمایان بوده است. تا این که آیه یاد شده نازل گردید و دستور داد روسری خود را بر گریبان اندازند.(2) روشن است که این دستور به معنای لزوم پوشیدن چهره نیست، چه، از یکسو «خمار» روسری یا مقنعه­ای کوچک است که نمی توان همزمان، چهره، دورگردن و پشت آن را پوشاند، از سوی دیگر، در صورت افکندن آن بر چهره، راه رفتن و انجام کارها برای آنان غیر ممکن می­شد.(3) از سوی سوم، با این که آیه در مقام بیان است، سخنی از پوشیدن چهره به میان نیاورده و صرفاً به بیان افکندن روسری به گریبان، اکتفا نموده است.

در روایات نیز، بر لزوم پوشیده بودن موی زن در برابر نامحرم، تصریح شده است:

ابونصر بزنطی گوید:

«از امام رضا علیه السلام پرسیدم: آیا برای مرد جایز است که به موی خواهر زن خود نگاه کند؟ فرمود: نه...»(4)

از سوی دیگر، موی و بدن زن، در بسیاری از موارد، زینت و زیبایی اوست و جاذبه دارد. بنابراین، مشمول مورد اوّل پیش گفته یعنی لزوم پوشیده بودن زینت نیز می­باشد. بدین جهت در روایتی از امام صادق علیه السلام آمده است:

«اذا أراد أحدکم أن یتزوج فلیسأل عن شعرها کما یسأل عن وجهها، فإنّ الشعر أحد الجمالین:(5) هرگاه یکی از شما تصمیم به ازدواج گرفت، از موی دختر مورد نظر،

ص: 241

پرس و جو کند، چنان که از چهره­اش پرس و جو می­کند، زیرا مو، یکی از دو زیبایی است.»

فضیل بن سیار گوید:

«از امام صادق علیه السلام در بارة دو ساق دست زن پرسیدم که آیا جزء زینت­هایی است که خداوند فرمود: جز برای شوهرانشان...آشکار نسازند؟ فرمود: آری و پایین­تر از روسری و دو دستنبد نیز، از زینت به شمار می رود.»(1)

عامل دوم: دیگر عامل مؤثر در تعیین پوشش مطلوب زن در برابر نامحرم در نظر گرفتن عرف است. مقصود از عرف در این جا، عرف رایج زنان در نوع پوشش در سطح یک جامعه است. بدین معنا که پوشش رایج، می­تواند در تعیین حجاب مطلوب یا برتر، تأثیر گذار باشد.

برای مثال، در یک کشور اروپایی که غالب مردم مسلمان نیستند و زنان مسلمان به صورت اقلیتی دینی در آن جا زندگی می­کنند و به طور غالب، از مانتو و شلوار -و نه چادر-برای پوشش خود بهره می­برند، الگوی پوششی متفاوتی نسبت به کشور و شهری دارند که عموم خانم­ها، از چادر مشکلی و حتّی پوشیه استفاده می­کنند. چه، عنصر تحریک کنندگی و مهیجّ بودن که فلسفه اصلی حجاب است، با پوشیدن مانتو و شلوار معمولی و حفظ موازین ثابت پیش گفته، در مورد نخست منتفی می گردد، ولی در مورد دومّ لزوماً چنین نیست. به دیگر سخن، خانمی با مانتو روشن و بدون چادر، در منطقه­ای که غالب خانم­ها با چادر مشکی در جمع حاضر می شوند، زمینة تحریک کنندگی را دارا است، در حالی که در منطقه­ای که غالب خانم­ها با همین پوشش ظاهر می­شوند، چنین زمینه­ای فراهم نمی­گردد.

بنابراین، دلیل تأثیرگذاری عرف، توجه به فلسفة تشریع حجاب می­باشد. افزون بر آن، مؤیداتی نیز وجود دارد. از جمله: سخن امام صادق علیه السلام که فرمود:

ص: 242

«...فخیر لباس کل زمان لباس اهله:(1) بهترین لباس هر زمانی لباس اهل همان زمان است.»

معیّن نشدن پوششی خاص در آیات و روایات(2) دلیلی دیگر بر تأثیرگذاری عرف در خصوصیات پوشش است. دستور قرآن مبنی بر این که صدای زیور آلات زن، به گوش نرسد.

{وَلا یَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِیُعْلَمَ ما یُخْفینَ مِنْ زینَتِهِنَّ:(3) و پاهای خود را [به گونه ای به زمین] نکوبند تا آنچه از زینتشان نهفته می دارند معلوم گردد.}

در همین راستا قابل ارزیابی است. نیک روشن است که این دستور، به منظور تحریک نکردن افراد است.

نیز به همین جهت، رنگ لباس مورد تأیید برای خانم­ها، تابعی از همین مسأله بوده و بسته به شرایط محیطی و میزان تحریک کنندگی آن، احکامی متغیّر خواهد داشت.

هایی است که تحقق هدف یادشده، در گرو آن می­باشد. - همچون بسیاری از مناطق ایران- از این رو، نیازی نیست که در آموزه­های دینی، بر خصوص چادر، تأکید شده باشد.

دوم: آن که با قطع نظر از این مطلب و دست کم با توجه به شرایط حاکم در زمان نزول قرآن، آیا چادر در آیه یا روایتی یاد شده است یا خیر؟ در قرآن کریم، دو نوع پوشش درآیات حجاب، ذکر شده است: یکی «خمار» یعنی روسری که پیشتر گذشت و قرآن نوع پوشیدن آن را بیان فرمود.(1)

از آن آیه می­توان استنباط نمود که دست کم برخی از زنان در آن عصر، چادر نمی پوشیدند و با روسری در جمع حضور می­یافتند، چه، با وجود چادر، نوع پوشیدن روسری اهمیتی نمی­داشت.

نوع دیگر پوشش که در آیات ذکر شده واژة «جلبات» است.

{یا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ لِأَزْواجِکَ وَبَناتِکَ وَنِساءِ الْمُؤْمِنینَ یُدْنینَ عَلَیْهِنَّ مِنْ جَلاَبِیبِهِن:(2) ای پیامبر، به زنان و دخترانت و به زنان مؤمنان بگو: پوششهای خود را بر خود فروتر گیرند}.

در مورد معنای این واژه، بین واژه شناسان و مفسّران، اختلاف نظر وجود دارد. برخی آن را به معنای پوششی سراسری و چادر دانسته­اند.(3) برخی نیز آن را به روسری(4) یا پیراهن(5) معنا نموده یا چنین احتمالی را در کنار معنای نخست مطرح کرده­اند(6) و عده­

ص: 244

ای نیز آن را پوششی بزرگتر از روسری دانسته­اند.(1)

توجه به محتوای آیه یاد شده، نشان می­دهد مفهوم چادر، مناسب­تر است، چه، «جمع و جور گرفتن» با چادر بیشتر تناسب دارد تا با لباس و حتّی روسری، چنان که مشهور نیز همین معنا را برگزیده­اند. در برخی روایات نیز، تأییدی برای این معنا دیده می­شود. از جمله: فردی از امام صادق علیه السلام پرسید:

«زنان سالخورده، کدام بخش از لباس خود را می توانند بردارند؟ فرمود: الجباب إلاّ أن تکون أمة فلیس علیها جناح أن تضعَ خمارها:(2) جلباب، مگر این که کنیز باشد که در این صورت، می­تواند روسری خود را بردارد.»

روشن است که اگر جلباب به معنی روسری می بود، این استثنا معنا نداشت.

از سوی دیگر، از روایتی دیگر برمی­آید که حضرت زهرا علیها السلام، هنگام حضور در جمع، افزون بر «خمار: روسری»، جلبات نیز می­پوشید و جلباب نیز، چیزی شبیه چادر بوده است. در روایت یاد شده آمده است:

«...لاثت خمارها علی رأسها واشتملت بجلبابها...:(3) روسری به سرکشید و چادر برخود پیچید.»

به هرحال، تردیدی نیست که امروزه در جامعه ما، چادر، بهتر می­تواند بدن زن و زیبایی­های او را از چشم نامحرمان بپوشاند.

ص: 245

مستند به سخن و سیرة معصوم نیست، از دیگر سو فاقد اسنادی معتبرند و از سوی سوم، ممکن است متناسب با فرهنگ و شرایط آن زمان بوده به طور مطلق قابل تسری نباشند.

پوشیدن آن در زمان ما موجب شهرت خواهد بود، پس بهترین لباس هر زمانی، لباس مردم همان زمان است.»

از این روایت برمی­آید که حتّی اگر ساده بودن بیش از حدّ لباس نیز موجب شهرت گردد، نامطلوب است.

است، میان فقیهان گفتگو است،(1) گرچه تأمل در آیة {لینفق ذو سعه من سعته ومن قدر علیه رزقه فلینفق ممّا اتاه الله}(2) و {من وجدکم}(3) در نظر داشتن توانایی مالی شوهر، و آیة {عاشروهّن بالمعروف}(4) و نیز {رزقهن و کسوتهن بالمعروف}(5) توجه به نیازها و شأن عرفی همسر را می رساند، با این حال، فقیهان شیعه غالباً توجه به حال زوجه را ملاک قرار داده و به گونه ای، آیة نخست را توجیه نموده­اند.(6)

در تعیین نوع و مقدار کالاهای مصرفی، افزون بر نیاز جسمی، بایستی عزّت و شرافت فرد نیز، مورد توّجه قرار گیرد و این همان است که فقیهان، گاه از آن به «شأن» تعبیر می کنند که سخن از آن را پیشتر به تفصیل آوردیم.

بر این اساس، وسایل زندگی که تأمین کننده نیاز و رفاه اعضای خانواده باشد، در حدّ متعارف و با توجه به سطح در آمد و اولویت بندی نیازها، از دیگر موارد مصرفی است. نیک روشن است که مقدار، نوع و کیفیت این وسایل، در گذر زمان و دگرگونی فرهنگ ها، متغیر خواهد بود.

از جمله جامع ترین روایات در این باره، حدیث ذیل است که هر چند برخی از مصادیق یاد شده در آن، متناسب با عصر صدور روایت است، لیک پیام های آن پیوسته جاری و ساری است.

امام صادق علیه السلام ؛ در بارة حق مالی زن و فرزند بر شوهر فرمود:

«...یسدّ جوعتها ویستر عورتها... قلت: فالدهن؟ قال: غبا یوم ویوم لا، قلت:

ص: 250

فاللحم، قال: فی کل ثلاثة فیکون فی الشهر عشر مرات لا اکثر من ذلک، قلت: فالصبغ؟ قال: والصبغ فی کل سته اشهر ویکسوها فی کل سنة اربعة اثواب: ثوبین للشتاء و ثوبین للصیف، ولاینبغی أن یفقر بیته من ثلاثة أشیاء: دهن الرأس والخل والزیت... ولیقدر لکل انسان منهم قوته فإن شاء أکله وإن شاء وهبه وإن شاء تصدق به، ولاتکون فاکهة عامة إلاّ أطعم عیاله منها ولایدع أن یکون للعید عندهم فضل فی الطعام أن یسنی من ذلک شیئاً لایسنی لهم فی سائر الأیام:(1) گرسنگی­اش را برطرف نماید و اندامش را بپوشاند... پرسیدم: روغن [برای نرم نگه داشتن پوست و مو] چطور؟ فرمود: روز در میان [تهیه کند]. گفتم: گوشت چطور؟ فرمود: در هر سه روز یک مرتبه، تا در یک ماه ده مرتبه شود نه بیشتر. گفتم: و رنگ [جهت خضاب کردن]؟ فرمود: برای او در هر شش ماه، رنگ تهیه کند و او را در هر سال چهار دست لباس بپوشاند، دو دست برای زمستان و دو دست برای تابستان و شایسته نیست خانه­اش را از سه چیز خالی گذارد: روغن سر، سرکه و روغن [خوراکی]... و برای هر یک از آنان [:اعضای خانواده] سهمش را مشخص نماید تا اگر خواست آن را بخورد و اگر خواست آن را هدیه نماید و اگر خواست آن را صدقه دهد و میوه­ای عمومی [و رایج در هر فصل] نباشد، جز آن که خانواده­اش را از آن بهره­مند سازد، و از غذایی اضافه در اعیاد برای آنان فرو گذار نکند و چیزی اضافه بر دیگر روزها، در هر عید برای آنان فراهم آرد.»

نیک روشن است که هزینه های همسر و فرزندان، منحصر به خوراک و پوشاک نیست و سایر نیازمندی ها همچون مصارف بهداشتی، تحصیل و تربیت و... را نیز در بر می گیرد.

{وَإِنْ أَرَدْتُمُ اسْتِبْدالَ زَوْجٍ مَکانَ زَوْجٍ وَآتَیْتُمْ إِحْداهُنَّ قِنْطاراً فَلا تَأْخُذُوا مِنْهُ شَیْئًا:(1) و اگر خواستید همسری [دیگر] به جای همسرِ [پیشین خود] ستانید و به یکی از آنان مال فراوانی داده باشید، چیزی از آن را پس مگیرید.}

{قالَ إِنِّی أُریدُ أَنْ أُنْکِحَکَ إِحْدَی ابْنَتَیَّ هاتَیْنِ عَلی أَنْ تَأْجُرَنی ثَمانِیَ حِجَجٍ فَإِنْ أَتْمَمْتَ عَشْراً فَمِنْ عِنْدِکَ وَما أُریدُ أَنْ أَشُقَّ عَلَیْکَ سَتَجِدُنی إِنْ شاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّالِحینَ، قالَ ذلِکَ بَیْنی وَبَیْنَکَ أَیَّمَا الْأَجَلَیْنِ قَضَیْتُ فَلا عُدْوانَ عَلَیَّ وَاللَّهُ عَلی ما نَقُولُ وَکیلٌ:(2) [شعیب] گفت: من می خواهم یکی از این دو دختر خود را [که مشاهده می کنی] به نکاح تو در آورم، به این [شرط] که هشت سال برای من کار کنی و اگر ده سال را تمام گردانی اختیار با تو است و نمی خواهم بر تو سخت گیرم و مرا إن شاء اللَّه از درستکاران خواهی یافت. [موسی] گفت: این [قرار داد] میان من و تو باشد که هر یک از دو مدّت را به انجام رسانیدم، بر من تعدّی [روا] نباشد و خدا بر آنچه می گوییم وکیل است.}

مشهور فقیهان نیز بر این باورند که در مقدار مهر، محدودیتی وجود ندارد.(3) لیک کم بودن مقدار آن، سفارش بسیار شده است و رسول خدا صلی الله علیه و آله کم بودن مقدار مهر را از ویژگی های بهترین زنان امّت می دانند.(4) به ویژه تأکید می شود که از مهر السنّة پیامبر اکرم (یعنی مقدار پانصد درهم یا پنجاه دینار که پس از این خواهد آمد) فراتر نرود.(5)

مهریه­های سنگین، با توجه به این که تعهدی بر دوش مرد و دَینی بر ذمة اوست، می تواند موجب بی رغبتی جوانان به امر ازدواج و در نتیجه بروز مشکلات متعدد فردی

ص: 252

و اجتماعی و یا تن دادن به آن و قبول عواقب آن گردد و نفرت و دشمنی را در جامعه موجب شود، چنان که امیرمؤمنان علیه السلام می­فرمایند:

«لاتغالوا بمهور النساء فتکون عداوه:(1) مهریه ها را بالا نگیرید که موجب دشمنی می گردد.»

«این خانه بزرگ در دنیا به چه کارت می آید که در آخرت، نیازت به آن بیشتر باشد! آری، اگر می خواهی که با آن به آخرت رسی، باید که در آن، میهمان را پذیرایی کنی و با خویشاوندانت بپیوندی و حقوقی را که از آن خانه بر گردن داری، به مستحقّانش برسانی.»(1)

بدین جهت و از سوی مقابل، روایاتی وجود دارد که داشتن مسکن وسیع را نشانة خوشبختی آدمی بیان کرده­اند. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

«من سعادة المرء المسلم المسکن الواسع:(2) از خوشبختی فرد مسلمان، [در اختیار داشتن] مسکن وسیع است.»

روشن است که وسعت مسکن بایستی در حدی باشد که نیازهای فرد را به طور شایسته تأمین نماید، برای استراحت یا مطالعه افراد خانواده، به مقدار لازم اتاق وجود داشته باشد، و برای پذیرایی از میهمان و برگزاری جلسات متعارف خانوادگی، فشاری متوجه اعضای خانواده نگردد. ولی در اختیار گرفتن فراتر از این مقدار، که نیازی بدان نیست، گونه­ای اسراف و تجمّل­گرایی به شمار می­رود و به تعبیر روایات یادشده، فراتر از حدّ کفاف است.

روایات، زیبا سازی ساختمان نیز مطلوب شمرده شده است: امام هادی علیه السلام از پدران خود از امام صادق علیه السلام نقل نمود که حضرت فرمود:

«إنّ الله یحبّ الجمال والتجمّل ویبغض البؤس والتباؤس، فإنّ اللهَ إذا أنعم علی عبدِه بنعمةٍ، أحبّ أن یری علیه أثرَها. قیل: کیف ذلک؟ قال: ینظف ثوبَه ویطیب ریحَه ویجصص دارَه...:(1) به راستی خداوند زیبایی و آراستگی را دوست دارد و بینوایی و تظاهر به آن را ناخوش می دارد. بدین روی، خداوند هرگاه نعمتی به بنده اش ارزانی کند، دوست دارد اثر آن را بر وی ببیند. گفته شد چگونه؟ فرمود: لباسش را تمیز کند و خود را خوشبو نماید و خانه­اش را گچ کاری کند...»

و از سوی دیگر، افراط در زیباسازی ساختمان، صرف هزینه­های هنگفت در نمای منزل، سقف اتاق­ها، لوسترها و قراردادن تجهیزات فراوان و غیر لازم و حتّی شکل ساختمان، همگی از مصادیق اسراف و خروج از حدّ اعتدال به شمار می­رود.

در تشخیص این امر که چه حدّی از زیبا سازی و شکل و کیفیت ساختمان، خروج از حدّ میانه روی است، عرف رایج، یعنی ساختمان­های اطراف، در کنار پرهیز از هزینه­های غیر لازم و فراتر از حدّ نیاز، می­تواند معیار قرار گیرد. معیار بودن سطح متعارف، از حدیث ذیل قابل استفاده است.

روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله از گذرگاهی می گذشتند، چشمشان به بنایی افتاد که یکی از انصار ساخته بود. هنگامی که صاحب آن بنا نزد حضرت آمد و سلام کرد، ایشان صورت از او برگرداند... در پی این جریان، رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

«إنّ لکلّ بناء یبنی وبال علی صاحبه یوم القیامة إلاّ ما لابدّ منه:(2) بی تردید هر بنایی که ساخته شود، روز قیامت، باری بر دوش صاحبش خواهد بود، مگر آنچه که گریزی از آن نیست [و نیاز وی می باشد].»

به نظر می رسد شکل ظاهری منزل مرد انصاری، بی هیچ گونه نیازی، متمایز از

ص: 257

ساختمان­های اطراف بوده و رسول خدا صلی الله علیه و آله اجازه ندادند الگوی ساختمان سازی اسلامی که مبتنی بر نفی اسراف و افراط است، رایج گردد. در عین حال صرف معیار قرار دادن ساختمان­های اطراف کافی نیست، چه، ممکن است در منطقه یا محلّه­ای همه ساختمان­ها به گونه­ای اشرافی و اسراف کارانه ساخته شده باشند. بنابراین، در کنار معیار عرف و سطح متعارف، بایستی سطح نیاز فرد و پرهیز از هزینه­های زاید نیز، مدّ نظر قرار گیرد.

همچنین، ساخت و ساز به هدف خودنمایی و تحقیر دیگران ممنوع است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:

«من بنی بنیاناً ریاء وسمعة حمله یوم القیامة... وهو نار تشتعل ثمّ تطوّق فی عنقه ویلقی فی النار... قیل: یا رسول الله کیف یبنی ریاءاً وسمعة؟ قال: یبنی فضلاً علی ما یکفیه، استطالة منه علی جیرانه ومباهاة لإخوانه:(1) هرکس، برای خودنمایی و ستایش دیگران ساختمانی بسازد، روز قیامت در حالی آن را حمل خواهد کرد که چون آتشی شعله ور، بر گردنش آویخته است و به آتش افکنده خواهد شد... گفته شد: ای رسول خدا! چگونه آن را برای خودنمایی و ستایش جویی می سازد؟ فرمود: فراتر از حدّ نیاز می سازد تا بر همسایگانش، برتری جوید و به برادرانش فخر فروشد.»

لیک این روایات، ارتباطی به مسأله آپارتمان سازی و خانه­های چند طبقه ندارد، بلکه در مورد بلند ساختن یک طبقه ساختمان می­باشد. این روایات، در واقع همان مطلبی را بازگو می­کنند که در روایات پیش گفته آمد و در آنها، هر گونه ساخت و سازی را که فراتر از حدّ نیاز و بویژه از سر فخر فروشی و خودنمایی بوده و تحقیر همسایگان را در پی داشته باشد، منع نمودند. شاهد این سخن آن است که از یکسو، واژة «سقف» در روایت آمده که ظهور در سقف خانة یک طبقه دارد، بویژه که در آن زمان، ساختن خانه­های دو یا چند طبقه، مرسوم نبوده است، از سوی دیگر، سازندة چنین خانه­ای، «فاسق» خطاب شده است که نشان از خروج وی از طاعت الهی با انجام چنین کاری است و فسق، در اسراف و زیاده روی یا فخر فروشی و مباهات وی، نمود می­یابد و نه ساختن خانه­ای چند طبقه که مورد نیاز مردم باشد. بنابراین، ممنوعیت بلند سازی و مرتفع نمودن ساختمان، ویژة جایی است که ساختمان­های اطراف، به طور معمولی و کوتاه ساخته شده باشند و فرد بخواهد با بلند نمودن ارتفاع خانه خود، به نوعی فخر بفروشد.

بدین جهت، در روایتی دیگر از امام صادق علیه السلام آمده است:

«إنّ رجلاً من الانصار سأل النبی صلی الله علیه و آله أنّ الدور قد اکتنفه. فقال له النبی صلی الله علیه و آله إرفعْ ما استطعت واسال الله أن یوسّعَ علیک:(1) مردی از انصار، به پیامبر صلی الله علیه و آله [شکایت برد و] عرض کرد: خانه­ها[ی اطراف]، او را در میان گرفته­اند. حضرت فرمود: تو [نیز] هرچه می­توانی خانه­ات را بالا ببر و از خدا بخواه در کارت گشایش دهد.»

«من بنی مسکناً فلیذبح کبشاً سمیناً ولیطعم لحمه المساکین. ثم یقول: اللّهم أدحر عنّی مردة الجن والإنس والشیاطین وبارک لنا فی بیوتنا إلاّ أعطی ما سأل:(1) هرکس خانه ای بسازد، گوسفند فربه­ای را ذبح نماید و گوشت آن را به مستمندان بخوراند، سپس بگوید: پروردگارا، جنّ و انس و شیاطین سرکش را از من دور گردان و در ساختمان من، به من برکت ده. آنچه را خواسته است، به او داده شود.»

بر این اساس، دعوت از فقیران در مجلس ولیمه و بر پا نمودن مجلسی آبرومند در این باره، مطلوبیتی ویژه دارد.

نیک روشن است که اندازه و نوع مسکن، افزون بر تأمین نیاز و رفاه خانواده، به میزان تمکن مالی فرد نیز بستگی دارد. فرد کم درآمد، بایستی ضمن تلاش و کار برای بهتر نمودن وضعیت موجود، به تدبیر زندگی بپردازد و خانواده او نیز، به مسکن موجود، قناعت نمایند.

{أَسْکِنُوهُنَّ مِنْ حَیْثُ سَکَنْتُمْ منْ وُجْدِکُمْ:(1) همانجا که [خود] سکونت دارید، به قدر استطاعت خویش آنان را جای دهید.}

{لِیُنْفِقْ ذُو سَعَةٍ مِنْ سَعَتِهِ وَ مَنْ قُدِرَ عَلَیْهِ رِزْقُهُ فَلْیُنْفِقْ مِمَّا آتاهُ اللَّهُ لا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إلاّ ما آتاها:(2) بر توانگر است که از دارایی خود هزینه کند و هر که روزی او تنگ باشد باید از آنچه خدا به او داده خرج کند. خدا هیچ کس را جز [به قدر] آنچه به او داده است تکلیف نمی کند.}

در مورد اندازه و نقشه ساخت و ساز، اندازة سردرها، ورودی­ها و پنجره­ها و مانند آن بایستی رفاه ساکنان و حفظ حقوق همسایگان مدّ نظر باشد و نه آداب و رسوم غلط اجتماعی یا سنتّ­های بر جای مانده از نیاکان.

بنابراین، اگر در گذشته از روی ضرورت یا سنتّ­های رایج، اتاق­هایی کوچک با سردرهای کوتاه و پنجره­های کوچک ساخته می­شده است، نباید به عنوان معماری اسلامی به شمار رود و مورد تقلید و تحفظّ قرار گیرد. امام کاظم علیه السلام خانه­ای خرید و به یکی از یارانش فرمان داد به آن جا نقل مکان کند و فرمود:

«منزل تو، تنگ است. وی گفت: این خانه را پدرم ساخته است. امام علیه السلام فرمود: اگر پدر تو نادان بوده آیا تو نیز باید مانند او باشی؟!»(3)

چنان که از نام مسکن: [محل آرامش] نیز پیداست، مسکن مطلوب آن است که محل آرامش و راحتی افراد خانواده باشد. از این روی، هرگونه اقدامی در نوع ساخت و ساز،

ص: 261

طرّاحی، چشم انداز، محیط پیرامون، ساختمان­های اطراف و نیز فقدان امکاناتی همچون عایق­های صوتی دیوارهای آپارتمان­ها و مانند آن، که آسایش ساکنان را به مخاطره می افکند، با معماری اسلامی منافات خواهد داشت. بدین جهت در روایات، حتّی بر مناسب بودن موقعیت ساخت خانه و نیز توجه به همسایگان، پیش از خرید خانه هم، تأکید شده است. علی علیه السلام فرمود:

«إنّ للدرا شرفاً وشرفها... الخُلطاء الصالحون وإنّ لها برکة وبرکتها جودة موضعها:(1) به راستی که خانه را، شرافتی است و شرافت آن... همنشینان شایسته است، و به راستی که آن را برکتی است و برکت آن موقعیت خوب آن است.»

به نظر می­رسد یکی از دلایل نهی از ساختن خانه برروی قبرها نیز، آن بوده است که قبرستان، از نظر روحی- روانی، مکان مناسبی برای زندگی نیست و گاه موجب ترس یا افسردگی ساکنان منزل می­شود. امام صادق علیه السلام فرمود:

«لاتبنوا علی القبور:(2) برروی قبرها، [خانه] نسازید.

در همین راستا، صحن و حیاط منزل باید به گونه­ای حفاظ داشته باشد که افراد خانواده و به ویژه بانوان، بتوانند با لباس راحتی، در آن آمد و شد و توقف نمایند و آن را حریم خصوصی خود قرار دهند. امام صادق علیه السلام فرمود:

«ثلاثة للمؤمن فیه راحة، دار واسعة تواری عورته و سوء حاله من الناس...:(3) سه چیز برای مومن موجب راحتی است: خانه­ای وسیع که نادیدنی­ها و بدحالی­هایش را از دید مردم بپوشاند...»

سرویس بهداشتی و دستشویی خانه، نباید بسان بسیاری از آپارتمان­های امروزی، داخل مجموعه و در کنار یا به سمت اتاق­ها و آشپزخانه و به ویژه در محل دید افراد

ص: 262

خانه باشد. امام صادق علیه السلام فرمود:

«ألیس من حسن تقدیر بناء الدار أن یکون الخلأ فی أستر موضع فیها...:(1) آیا تدبیر نیکی نیست که دستشویی، در پنهان­ترین جای ساختمان باشد؟»

ضمن آن که قراردادن آن در دورترین قسمت نسبت به محل سکونت نیز، آسایش ساکنان و به ویژه کودکان را در هوای سرد و یخبندان، سلب می­نماید. بدین جهت بایستی مهندسی دقیقی صورت گیرد تا ضمن قرار دادن آن بیرون از مجموعه، فاصله آن نیز بی جهت زیاد نباشد.

اختصاص دادن اتاقی در منزل برای عبادت نیز، توصیه شده است.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

«کان علیّ قد جعل بیتاً فی داره لیس بالصغیر ولا بالکبیر لصلاته:(2) علی علیه السلام در خانه خود اتاقی را برای نماز خویش ویژه ساخته بود که نه کوچک بود و نه بزرگ.»

نیز به یکی از یاران خود نوشت: دوست دارم در یکی از اتاق­هایت مسجدی را در نظر گیری.»

این سفارش، اگر امروزه برای بسیاری از خانه­های کوچک، عملی نباشد، برای مراکز عمومی همچون مدارس و ادارات، سفارشی بس مفید است تا معضلاتی که اکنون گریبان گیر بسیاری از ساختمان­ها و مراکز عمومی است، درآینده به طور کلی مرتفع گردد.

در برخی روایات، از تصاویر تماثیل نیز نهی شده است(3) و فقیهان آن را حمل بر حرمت یا کراهت کرده­اند.(4)

ص: 263

دوست ندارد.»(1)

آن­گاه که برخی مشاهده کردند امام کاظم علیه السلام بر قاطر سوار است، این عمل را خرده گرفتند. امام علیه السلام فرمود:

«این مرکب، نه بسان اسب، گردن فرازی دارد و نه چونان الاغ، ذلّت و خواری؛ فروتر از آن و فراتر از این و بهترین چیزها، حدّ وسط آن­ها است.»(2)

همچنین از خرید مرکبی که عمری کوتاه دارد نهی شده است.(3)

برآیند این نکات آن است که در الگوی خرید وسیله نقلیه، بر میانه روی در نوع و قیمت، در کنارِ کیفیت بالا و مرغوبیت آن، تأکید می­شود. روشن است که این معیار، در کنار سایر معیارها، از جمله میزان درآمد و تمکّن مالی، نوع و مقدار نیازمندی و رعایت اولویت ها در بین سایر نیازمندی­ها و نیز توجه به سطح اقتصاد و فرهنگ عمومی جامعه، بایستی در نظر گرفته شود و طبعاً، نوع مطلوب وسیله نقلیه برای افراد و اصناف گوناگون و زمان­ها، مکان ها و شرایط مختلف، متفاوت خواهد شد. برای مثال، کسی که ناچار است فاصلة بین منزل و محل کار خود را، که در دو شهر قرار دارند، هر روز بپیماید و از سطح در آمد بالاتری نیز برخوردار است، به اتومبیلی با مدلی بالاتر نیازمند است، نسبت به کسی که از چنین شرایطی برخوردار نیست.

ناگفته پیداست مصداق­هایی که در این گونه روایات برای مرکب ذکر شده، متناسب با عرف عصر صدور روایات است و در زمان­ها و مکان­های دیگر، پیوسته مصادیق در حال تغییر و تحول­­اند، لیک معیارها و پیام های پنهان و آشکار آنها، جهان شمول و همیشگی است.

ص: 265